Скопје, континенталниот Солун на Балканите, симбол на солидарноста, мултикултурализмот и поделбите

ЏАБИР ДЕРАЛА

Мајка ми, стара скопјанка, чија куќа во непосредна близина на Саат кулата, била тешко оштетена, имала неполни 17 години кога градот го погоди катастрофалниот земјотрес. Се сеќава како да се случил денес.

Куќата се тресела како да е од хартија. Мајка ѝ била во шок. Мајка ми ја фатила за раце и заедно се стрчале по скалите кон приземјето, неколку секунди пред да се урне едниот ѕид на горниот кат. Дедо ми, кој малку пред тоа излегол за на работа, како без душа трчал назад дома. Кога ги видел пред полусрушената куќа, паднал да колена и заплакал од среќа.

Пострашно и од самото разорување што ѝ се случувало пред очите, за мајка ми бил пеколниот татнеж, како што го нарекува, неколку секунди пред и за време на потресот.

Сеќавајќи се на деновите по катастрофата, вели дека градот бил преплавен од хуманитарни мисии, кои зборувале на безброј различни јазици.

Град на солидарноста

Судбината, ликот, духот и животот на градовите ги обликуваат катастрофите, природните, воените, политичките, економските… Така е и со македонската престолнина.

Скопје е отпорен град. Бележи голем број трагедии низ својата историја и сегашност. Пред 60 години (26 јули 1963), доживеа катастрофален земјотрес, со јачина од 9 степени според Меркалиевата скала, кога речиси 80 отсто од градбите беа уништени, со повеќе од илјада жртви меѓу кои повеќе од 160 деца, повредени беа три илјади луѓе, по што повеќе од 800 останале со трајни последици.

Веднаш по земјотресот, 35 земји членки на Обединетите нации побараа од Генералното собрание градот да биде поставен на листата на приоритети, по што Скопје стана меѓународен симбол на солидарноста. Во првите часови од трагедијата, напомош пристигнаа тогашната ЈНА и југословенските републики. Дури 87 држави во светот испратија помош во пари, материјали, медицинска помош, залихи и тимови за спасување и изградба. Американскиот претседател, со посебна одлука, побара од војската и УСАИД да помогнат во спасувањето и згрижувањето на оние што останаа без своите домови, и во обновата на градот. Во екот на Студената војна, Скопје стана точка на поврзувањето меѓу Западот и Истокот.

Главен град низ историјата

Сакам да го искористам овој трагичен повод, 60-годишнината од катастрофалниот земјотрес, за да (се) прашам: Што знаеме за Скопје? Главен град на Северна Македонија, во кој живее повеќе од една четвртина од вкупното население на земјата, етнички и верски измешан, економски центар кој опфаќа повеќе од еден милион жители, убав, грд, стар, нов, шаренолик, поделен…

Кога размислувам за Скопје, по многу нешта, тој ме потсеќа на Солун. Пред некој ден, на еден мој другар му кажав дека Скопје е, на некој начин, континентален Солун. Споредбата не е најсреќна, ако се земе предвид колку многу побогат град е Солун, но историјата, местоположбата и мултикултурниот карактер на двете метрополи е слична.

И низ историјата, Скопје бил главен административен, воен и политички центар во различни епохи од постоењето. Бил еден од најголемите градови на Балканот.

Основан од древните Пеони, во далечното, древно минато, откако бил освоен и населен од Дарданите, Скопје бил и главен град на Дарданија (2 век п.н.е.), која се протегала од денешен Ниш до Свети Николе.

Важноста на Скопје не се намалува ни откако Римјаните го освојуваат во 1 век н.е., кога станува регионален команден центар на Римската Империја. Византискиот император Јустинијан бил роден во околината на Скопје, поточно во Градиште (Тауресиум). Бил точка каде што се судирале интересите на Византија и Бугарија. Историјата ќе забележи и дека бил главен град на бугарската империја од 972 до 992 година н.е.

Турската империја владее со Скопје 520 години, време кога Скопје станува надалеку познат по ориенталната архитектура. Во турско време, покрај Битола (Manastir) и Солун (Selanik), Скопје (Üsküb) е еден од трите главни градови во регионот, а во негова јурисдикција е и Косово. Во тоа доба, Скопје бил претежно муслимански град, но главна одлика, сепак, му била мултикултуралноста. Во него сложно живееле турско, албанско словенско, еврејско и ромско население, но и голем број трговци, авантуристи, војници од различни краеви на Европа и Азија, свиле гнездо во овој град. Во 15 век во Скопје се населуваат и Сефардски Евреи, тогаш прогонети од шпанската круна, со што само ја збогатиле сликата за динамичен и шаренолик, мултикултурен град.

Претходни катастрофи

Според историските извори, најсилниот земјотрес што го погодил Скопје е во 518 година. Во тоа време, поголем дел од тогашните жители на градот веќе биле избегани во околните планини, во очекување на Варварската инвазија. Стравот од инвазијата, всушност, спасил многу животи кои можело да се изгубат во земјотресот. Градот го обновил римскиот император Јустинијан Први.

Во 1555 година, Скопје е погодено од уште еден катастрофален земјотрес кој оштетил или уништил голем дел од градот.  Според некои истражувања, се смета дека тој земјотрес бил од класата XII (екстремен), но според други извори, се смета дека таа проценка е претерана.

Во 17 век, Скопје го погодува епидемија од колера, а веднаш потоа, во 1689 година го освојува војската на хабсбуршкиот император Пиколомини. Хабсбурзите го запалиле градот во знак на одмазда за штетата што отоманската армија ја предизвикала при опсадата на Виена во 1683 година. Настапува долга и мачна рецесија, а населението кое во тоа време броело меѓу 30 и 60 илјади жители, се сведува на околу 10.000. Кризата трае до средината на 18-от век.

Скопје доживува политичко-криминална катастрофа со архитектонскиот злостор наречен Скопје 2014, чии последици се видливи до денешен ден. Демократската власт не направи речиси ништо за да ги санира тешките последици од обезличувањето и апсурдната антиквизација на градот.

Скопје, мултикултурна метропола или поделен град

Скопје не може да му избега на својот, во суштина, мултикултурен карактер. Политиките во изминатите три децении беа често поларизирачки и го поделија градот по етнички и верски основи – на левата и десната страна на Вардар.

Од друга страна, Скопје е единствениот град во светот каде што во една единица на локалната самоуправа службен јазик е ромскиот. Освен македонскиот, службен јазик во градот е и албанскиот. Административно-политички, мултикултурализмот е воспоставен.

Останува тоа да се разбере, прифати и живее меѓу скопјанки и скопјани, стари и нови.

Во очекување на следната катастрофа

Шест пати во животот ќе го напуштев Скопје. Три пати во 1990-те (Швајцарија, Велика Британија и Холандија), два пати во 2000-те и еднаш во 2010-те. Ниту еднаш не успеав. Во поголем дел од случаите кога сакав да заминам, причините беа силни, но недоволно за да се ослободам од магнетизмот на скопскиот асфалт.

Така, останав во очекување на некој нов земјотрес или друг вид катастрофа од оние што ги набројав во ова мое писание, посветено на 60-годишнината од катастрофалниот земјотрес во 1963-та. Во меѓувреме, животот тече некако, по скопски.

Извор: Градска.мк