Смртта дојде без да чукне на вратата

Единственото нешто што како „позитивно“ може да се извлече од „поклонението“ на Димитар Апасиев и останатите од лидерството на Левица на гробот на албанскиот диктатор Енвер Хоџа, е што поттикнаа да се потсетиме на страховладата и злосторствата овој тоталитаристички лик, кој ќе остане запомнет по изолацијата и градењето бункери во Албанија, земја којашто кога почина, во 1985 година, беше третата најсиромашна држава во Европа со БДП по глава на жител од само 15 долари месечно.

Екстремната колективизација на имотите на Албанците го доведе до глад на населението по селата, помогнато со целосната изолација од остатокот од светот, поради што земјоделците користеле алати и технологија од дваесетите години од дваесеттиот век.

Наместо модернизација на државата, борба со недостатокот на живеалишта, храна и изградба на патишта, Хоџа во Албанија воведе програма за „бункеризација“ и на територијата на државата изгради повеќе од 750 илјади бункери.

За време на владеењето на Енверн Хоџа чести биле и политички мотивираните ликвидирања на неистомисленици во Албанија, каде што според проценките од 25 до 100 илјади неистомисленици на Хоџа биле убиени, затворени или испратени во работнички кампови.

Aлбанија на Енвер Хоџа беше целосно заробена и изолирана држава, слично како што е денес Северна Кореа, со речиси непостоечка соработка со останатите држави и без почитување на правата на граѓаните.

За сите овие ѕверства на Сигурими под водство на Хоџа, од кои страдал во еден период секој трет Албанец (значи можеби и над милион Албанци), исто така постојат сериозни истражувања и филмови. А едно од поновите е книгата „Енвер Хоџа“ на Бленди Февзиу, познат албански новинар  и истражувач, од која е направен и документарец.

Редакцијата на Рацин.мк со овој фељтон насловен „Енвер Хоџа: Канџите на црвениот терор“ ќе пренесе во неколку делови извадоци од книгата што на македонски јазик за објави Фондацијата отворено општество на Македонија.

*

Смртта дојде без да чукне на вратата

8 април 1985 година. Медицинската сестра се крена на нозе од упорниот звук на ѕвончето. Беше само кратко скалило до просторијата каде што спиеше албанскиот комунистички водач Енвер Хоџа, прилично скромна соба во непосредна близина на неговата голема библиотека. Неџмије Хоџа стоеше таму и го чекаше, мирна и сталожена, иако со одредена тревога во погледот. Чувството на вознемиреност беше со неа од денот кога нејзиниот сопруг легна, кога веќе не можеше да ја напушти резиденцијата во ексклузивната населба на градот, резервирана за членовите на Политбирото, таканаречениот Блоку (Блок). Енвер Хоџа седеше таму во собата, спуштен во својата фотелја, со очите – единствениот дел од неговото тело што сè уште даваше знак на живот – испитувачки ја прегледуваше неговата околина. „Другарот Енвер сака да излезе во градината.“ Такви, горе-долу, сигурно беа упатствата што таа ги даде со чувство на итност. Нејзиното олеснување беше разбирливо.

Тоа беше прв пат по многу недели Енвер Хоџа да побара да го изнесат во градината. Не можејќи да оди, премногу исцрпен за да изговори повеќе од неколку зборови истовремено, и во постојана поспаност, ја помина долгата и невообичаено сурова зима затворен дома. На 11 јануари 1985 година, за прв пат по многу години, Тирана се разбуди во снежна покривка која остана цела недела на празните улици на главниот град. Времето тогаш стана многу поблаго и, тој ден, блескавите цвеќиња и евтините гипсени статуи од градината беа облеани во топлите зраци на сончевата светлина.

Медицинската сестра сигурно побрзала да го подготви диктаторот за неговото излегување, додека Неџмије отишла да земе голем пар темни очила за да му помогнат да ги заштити очите од сјајот на сонцето. Изложеноста на дневна светлина по толку долго поминување во затворен простор може да му ги оштети очите. Не дека видот му беше многу добар во последните неколку години. Светот околу него изгледаше матно и слабо, додека лицата на неговите пријатели и семејството беа ништо друго освен силуети.

Суло Градеци, неговиот верен телохранител, „лебдеше“ околу нив со камерата во рака. Тоа беше западна камера која штотуку замени постара направена во Источна Германија. Спротивно на вообичаената практика во комунистичкиот режим, старата камера, купена во 1962 година со опрема за обработка, потекнува од приватно лице, извесен Исмаил Кадаре, кој штотуку се вратил од Москва по дипломирањето таму. Никој не знаеше зошто Градеци долго време не сакаше да го замени со помодерен западен модел – најверојатно, леснотијата на користење и запознаеноста мораа да одиграа важна улога. Од 1963 година наваму ги снимал сите настани од животот на диктаторот и неговото блиско семејство. Имаше долги секвенци во кои Хоџа се појавуваше прилично опуштено, без ништо од внимателно изведената помпа што течеше од официјалните документарни филмови прикажани во кината и на телевизија. Чиста случајност е што снимката направена на последниот ден од животот на Хоџа не била изгубена како многу други. Откриен е 24 години подоцна во архивата на Комунистичката партија на Албанија (КПА), подоцна наречена Партија на трудот на Албанија (ПЛА). Проучувањето на овој филм после толку години ја прави задачата за реконструкција на последните моменти на Хоџа на 8 април 1985 година уште помистериозна.

Четириесет и една година од денот на доаѓањето на власт, Енвер Хоџа сè уште беше на врвот на албанската комунистичка пирамида. Во сите овие години тој никогаш не бил помоќен, но, во исто време, никогаш не бил послаб или физички поранлив. Сместен во инвалидска количка и неспособен да оди сам, му ја покажувале градината на резиденцијата во Блоку каде што живеел од ноември 1944 година, од денот кога ги предводеше своите партизански сили во Тирана за да ја формира новата влада.

За него Смртта беше единствениот непријател што не можеше да го совлада. За Смртта, рамнодушна кон комунизмот и капитализмот, законите на неговиот марксизам, на марксизмот на Енвер Хоџа, не ѝ значеа ништо.

Тој сега беше блед како самата смрт со разбушавени прамени коса залепени околу неговата црна беретка. Смртта беше блиску и Хоџа изгледаше како да го почувствува нејзиното присуство. Немаше сомнеж за тоа. Не можеа да го спасат ниту режимот што го консолидираше, ниту поклонувањето што го бараше од другите. Тој не бил првиот тиранин кој умрел и нема да биде ниту последниот. За него Смртта беше единствениот непријател што не можеше да го совлада. За Смртта, рамнодушна кон комунизмот и капитализмот, законите на неговиот марксизам, на марксизмот на Енвер Хоџа, не ѝ значеа ништо. Според зборовите на Малапартe, (Курцио Малапарте, односно Курт Ерик Зукерт, бил писател што ги опишувал животите на фашистичките и комунистичките дикатотори, н.з.): „смртта му ја резервираше истата судбина на Сталин како и на Черчил и Рузвелт: Надгробна плоча под која треба да почиваш“.

Дали Хоџа некогаш го читал Малапарте? Дали знаел дека неговите сопствени фантастични моќи, кои му овозможиле да ги држи животите на 3,5 милиони луѓе под строга контрола, сега практично исчезнале? Смртта била рамнодушна кон него и не сакала да ја исполни неговата наредба. Тој немаше моќ да ја затвори во една од ќелиите на 39-те затвори што ги изгради во Албанија, ниту да го интернира во еден од 70-те логори каде што луѓето за кои веруваше дека му се противници го поминуваа животот во изолација и беда.

Смртта лебдеше зад него, му дишеше во вратот. Секој што ги гледал филмските секвенци ќе го постави очигледното прашање: „Што му се врти низ умот во овој момент?“

Никој никогаш нема да го знае одговорот. Дури ни самиот Енвер Хоџа. Неговите болести го спречија да изговори повеќе од неколку зборови одеднаш и да се објасни. Или можеби едноставно одби да го стори тоа. Енвер Хоџа си замина од овој свет без да остави завршни зборови, ниту еден јасен исказ.

Смртта била рамнодушна кон него и не сакала да ја исполни неговата наредба да биде затворена во една од ќелиите на 39-те затвори што ги изгради во Албанија, ниту да ја интернира во еден од 70-те логори каде што луѓето за кои веруваше дека му се противници го поминуваа животот во изолација и беда.

Длабоко во неговиот празен поглед лежеа дилемите и паранојата што го мачеа 40-ина години. Ниту еден од неговите стари другари не беше со него, ниту еден од луѓето со кои ги водеше првите политички битки. Ниту еден од нив не ги преживеа четирите децении од неговото владеење. Некои од нив умреле од природна смрт, но повеќето од нив тој ги убил. Немаат ни обележани гробови. Некои ситни фигури всушност сè уште скапуваа во затворските ќелии или во логорите за интернација. Не ни знаеше каде се. Ниту пак би можел да открие дали ќе го надживеат. Мислата сигурно го мачела. Без сомнение знаеше дека сега работите се поинакви.

За Енвер Хоџа никој не беше еднаков со него; тој беше Алфа и Омега; тој беше човек кој наметна своја верзија на историјата. 13-те дебели тома мемоари што ги објави во последните седум години од неговиот живот беа доказ за сè што правеше. Тие беа напишани додека тој сè уште беше во зенитот на својата моќ и не беа предмет на никаква ревизија. Тие требаше да бидат прифатени со несомнена вера. Овие книги отсликуваат портретот на еден човек, но не на вистинска личност, не каков бил тој навистина. Тие го прикажуваат човекот што Хоџа што би сакал да биде. Тој повеќе од кој било друг ги разбра зборовите на Вајлд: „Никој не е доволно богат за да го откупи неговото минато“. Тој не беше човек со бескрајно богатство, но беше несомнено моќен. Богатството не му било важно. Важна му беше моќта што му даде сѐ што му требаше. Со бришење грешки, бришење моменти на слабост, бришење на несаканите сенки и оправдување на егзекуциите како легитимни одговори на хипотетичките дела на велепредавство, овие мемоари му овозможија да биде запаметен како што сака. Во нив тој изгледа силен, храбар и предизвикувачки. Сепак, илјадниците страници што ги остави зад себе зрачат со потсмев и сарказам. И никој никогаш нема да има можност да му противречи. Неговиот крај е различен од крајот на кој било друг диктатор. Ниту еден друг тиранин не се погрижил толку да го зачува своето наследство; никој никогаш не напишал такви мемоари. Тој беше прв и, без сомнение, ќе биде последен. Тој сигурно беше единствениот кој напиша 7.000 страници посветени на еден протагонист – на самиот себе си.

Ниту еден од неговите стари другари не беше со него, ниту еден од луѓето со кои ги водеше првите политички битки. Ниту еден од нив не ги преживеа четирите децении од неговото владеење. Некои од нив умреле од природна смрт, но повеќето од нив тој ги убил. Немаат ни обележани гробови.

Албанија беше во целосна изолација кога тој почина. Таа беше трета најсиромашна земја во светот. По бесмислената и налудничава екстремна колективизација, таа доживеа подеднакво екстремна сиромаштија. Политичката класа не беше во допир со реалноста и стана тотално неспособна. Практично никој во Политбирото никогаш немал високо образование. Навистина, беше нешто како традиција во КПА/ПЛА, обичај до кој Хоџа верно се придржуваше од 1944 година до крајот, никој од неговите водачи да нема соодветно образование. Никој не можеше да се пофали со скромна диплома, па ни самиот Хоџа. Во ова, Албанија беше број еден во светот. Но, на Хоџа тоа не му беше важно.

Никој во Политбирото никогаш немал високо образование. Навистина, беше нешто како традиција во КПА/ПЛА, обичај до кој Хоџа верно се придржуваше од 1944 година до крајот, никој од неговите водачи да нема соодветно образование.

Тој не живееше за иднината, тој живееше за минатото. Живееше за она што веруваше дека е неговата ера, доба што сега ја напушташе како инвалид во инвалидска количка, полумртов, а сепак посилен и порепресивен од кога било. Зад себе остави празнина, околу која остануваат две мачни прашања:

Кој беше човекот што владееше со Албанија половина време од нејзиното постоење како независна држава?

Што го инспирирало да стане еден од најозлогласените диктатори на земјата и да го изолира својот народ од остатокот на планетата?

Историјата не ни даде никакви одговори на овие прашања, но верзијата на историјата што тој се обиде да ја наметне, за среќа, не преживеа. Исчезна во воздух и беше заменета со друга приказна. Така, оваа приказна започнува со еден човек на врвот на својата моќ, старец кој е повикан во царството на смртта во сончевото попладне на 8 април 1985 година.

*

Фељтонот „Енвер Хоџа: Канџите на црвениот терор“ утре продолжува со поглавјето „Лидерот со железна тупаница на партијата што му ја создадоа југословенските комунисти“.

Опремата, фотографиите, насловите и меѓунасловите во сите продолженија на фељтонот се редакциски.