За македонскиот идентитет, култура и трауми од агол на другиот

Книгата „Културата и траумата“ на Златко Крамариќ, го проследува и толкува од високо научно заснована перспектива процесот на конструирање и конституирање на македонскиот национален идентитет од 19 век до неговото „конечно“ формирање во средината на 20 век.

Весна МОЈСОВА-ЧЕПИШЕВСКА*

Колку што е стара книжевност толку е стара и епистоларната форма. А книгата „Културата и траумата“ од Златко Крамариќ (во превод на Здравко Ќорвезироски) носи и еден провокативен поднаслов „Писмо до бугарскиот пријател“. Таа излегува на македонски (после она хрватско издание од 2020) како издание на „Матица македонска“. Промоцијата на книгата се случи на 6 мај, ден по одбележувањето на 80-те години од кодифицирањето на македонскиот јазик (5.5.1945) и ден пред еден личен јубилеј на самиот автор кога се навршуваат точно 40 години од одбраната на неговиот докторски труд на тема на творештвото на Славко Јаневски, на Новосадскиот универзитет под менторство на уште еден голем странски македонист, проф. д-р Радомир Ивановиќ (7.5.1985). Оваа промоција беше и во светлината на пријателството и професионалните релации што околу 40 години ги градат авторот, Златко Крамариќ, и издавачот, поетот и културниот деец, Раде Силјан.

Скокотка ова писмо, растреперува сознанието дека тоа му е упатено на бугарскиот пријател. Ова писмо не настанува како што вели и самиот Златко Крамариќ од позиција „на сезнаен раскажувач, на врховен арбитар кој ги поседува сите вистини на овој свет, туку тоа е реакција на искрен и збунет пријател. А пријателските реакции би требало да бидат смирени, благи.“

Во долгиот низ векови епистоларијата или народски кажано пишувањето писма се јавува како единствен облик на контакт меѓу оние кои од различни причини не се заедно. Или од различни причини не се разбираат или се разминуваат, се разделуваат. Или како оние двајца браќа од романот „Премреже“ на Коле Чашуле кои „се сретнаа, се гушнаа и – не се познаа“.

Така што Крамариќ преку пишувањето писмо до својот бугарски пријател  се обидува да даде можна разрешница за надминување на целокупната „балканска трагедија“, за надминување на синдромот на непрепознавањето меѓу браќата. Писмото е еден вид негова реакција на тоа што некој во него, како можен иден амбасадор на Република Хрватска во Република Бугарија, сакал да препознае непријател, а всушност, во него видел проекција на сопствените стравови од „другиот“ (или „македонштината“ на Крамариќ ја прочитал како камен на сопнување во добрите дипломски односи помеѓу двете земји, меѓу Република Хрватска и Република Бугарија).

И овој дипломатски преседен меѓу две братски земји, го охрабруваат Крамариќ да му напише писмо на бугарскиот пријател во ова време кога современите системи на комуникација толку отидоа напред (пред сè мислам на интернетот и мобилните телефони) што создаваат сигурно ситуација на тотално исчезнување на класичниот облик на епистоларија. Затоа ова прво писмо е со порака дека емотивните одлуки не се добри одлуки, особено во суптилни расправии во кои се прави обид да се дојде до некои историски вистини за некои историски личности. И токму тогаш учесниците редовно се скаруваат. Уште поопасни се оние кои им го доведуваат во прашање на другите нации нивниот јазик и особено кога првите ја носат како идентитетско обележје констатацијата дека јазикот е сè, кога првите се возгордеваат со филозофемата дека јазикот е куќа на егистенцијата на секоја нација!

Албер Ками на германскиот пријател му напишал четири писма, писма сочинети во други, многу потешки времиња (почнал да ги пишува во 1943 година). Иако, и овие денешениве стануваат сѐ потешки. Се има вчешаток дека Крамариќ не е со ниет да му напишете уште некое писмо на својот бугарски пријател. Зашто некако, и покрај тоа што посакува неговиот бугарски пријател при читањето на ова писмо да му се препушти на шармот на „студиозното читање“ на текстот, вид читање кое тој го научува од еден Бугарин, од Цветан Тодоров, сè уште од другата страна нема некаков видлив (официјален, објавен) одговор. Крамариќ во духот на еден европски либерализам се одјавува во ова писмо и со: „До сите бугарски пријатели, искрени поздрави од Вашиот хрватски пријател, кој покажува исклучително чувство за сите видови слабости и различности!“.

Затоа, оваа книга може да се чита и како одговорот на прашањето дали Крамариќ сѐ уште чека писмо од другата страна или и овој молк го прифаќа како еден вид писмо одговор на своето писмо?

И покрај сè, Крамариќ, се решава да продолжи да пишува писмо. И тоа не едно и не само на бугарскиот пријател. Тој продолжува да пишува писма!

Писмо до Старделов и Ќулавкова

Студија именувана како „Штросмаер (Strossmayer) vs. македонскиот идентитет“ се отвора со „До Георги Старделов и Катица Ќулавкова“ што укажува дека таа е упатена или адресирана до нив, па затоа имам слобода да ја толкувам и како писмо до нив. Во ова „писмо“ до Старделов и Ќулавкова се проблематизира односот помеѓу Јосип Јурај Штросмаер и Константин Миладинов, а се толкува и контекстот на објавувањето на зборникот „Бугарски народни песни“ (во мaкедонската книжевност и книжевната историја означен како Зборникот на браќата Миладиновци), како и проблемот со името на ова издание, кое претставува едно од најважните, но и најпроблематичните места на сеќавање (дури може да се каже и најсилна траума) од мaкедонската историја, кое, според Крамариќ, ги одредува границите што дефинитивно ќе ја одделат мaкедонската заедница од сите други, дури и релативно блиски заедници.

Врз основа на научна литература од областа на културната историја и постколонијалната критика, Крамариќ презентира низа заклучоци што помагаат да се разбере овој проблем и нагласува дека треба да се има предвид дека во 19 век дискурзивната писменост во Македонија не била на она ниво што би можело да биде во согласност со филозофијата за создавање на една респектабилна „текстуална заедница“, како и дека усната литература може да биде најпрвин медиум на колективната имагинација, за потоа да може да се доживее и како репрезентација и манифестација на националното.

Дали со тоа што им пишува на Старделов и Ќулавкова, Крамариќ се обидува да ги помири двете страни на гледања во македонската култура, книжевна историја и филозофија, токму преку овие свои исчитувања на проблемот на името т.е. именувањето кое ќе го предизвика некоректното именување на зборникот на народни песни на браќата Миладиновци од страна бискупот Штросмаер?

Зборникот на браќата Миладиновци), како и проблемот со името на ова издание, кое претставува едно од најважните, но и најпроблематичните места на сеќавање (дури може да се каже и најсилна траума) од мaкедонската историја

Откако го поставува Зборникот на неговото вистинско место како текст што „влијаел врз формирањето на мислењата на идната македонска интелигенција“, Златко Крамариќ преминува на проблемот на создавањето на граѓанската класа и нејзиното важно место во процесот на формирање на нацијата и националниот идентитет. Ова станува една од основните идеи во следните поглавја, кои ќе го контекстуализираат овој процес во втората половина на 20-от и почетокот на 21-от век, земајќи ја предвид неговата идеолошка рамка. Притоа, литературните процеси и полемики (старите наспроти младите т.е. реалистите наспроти модернистите) се толкуваат како културен, политички и општествен ангажман на поединци. Токму преку второто се одразува додадената вредност на ова дело, бидејќи нуди бројни материјали, исклучителни извори (заедно со толкувања и коментари) и нови сознанија важни за разбирање на современата македонска литература и култура, па сè до најактуелните (општествени и политички) настани.

И покрај тоа што во трите наредни студии не стои никако „До…“ имам чувство дека и  тие се потенцијални писма.

Писмо до Ѓурчинов и Митрев за судирот меѓу „реалистите“ и „модернистите“

Во тој контекст, студијата „За модернизмот во мрачните времиња (македонскиот случај)“ го доживувам како писмо испратено до и за Милан Ѓурчинов и Димитар Митрев, а ако се има предвид дека овој текст гравитира околу судирот меѓу „реалистите“ и „модернистите“ во 80-тите години на минатиот век во Македонија кој би можел да се чита и како личен судир на Митрев и Ѓурчинов што расте до ниво на нетрпеливост. Но овој текст може да се чита и како потенцијално писмо упатено до Кочо Рацин, кој, за жал, со своите негативни согледувања за надреализмот нема да остави некоја подлабока трага, некој поголем политичко-културен ефект врз тогашната македонска јавност. А толку многу посакуваме да можел да биде дел од оној предвоен и да имал удел и во оној повоен судир на југословенската книжевна левица, тој за кој пишува Станко Ласиќ (Sukob na književnoj ljevici 1928-1952. Zagreb: Liber, 1970).

Писмо до македонската интелигенција

Студијата „Како сè (се) создаваше македонската интелигенција“ како да е адресирана до сета македонска интелигенција, и до таа од минатото т.е. до интелигенцијата на македонскиот 19 и 20 век, но особено до оваа денешнава, македонска интелигенција на 21 век. Зашто има една фуснота (2025: 276-277) која сериозно упатува на ова мое промислување, а таа ја дообјаснува релацијата што Крамариќ ја гради со Македонија во прв ред преку семејството Спасови, како и со сите останати наброени во таа фуснота.

Иако, како што вели самиот Крамариќ, во времето на неговото „чиракување“ на македонските теми и дилеми, меѓу него и стариот Спасов (Александар) не се појавила онаа интелектуална хемија без која не е можно да се воспостави релаксирачки однос на „мајсторот“ vs. „чиракот“ и во однос на тој архетипски однос имал многу повеќе среќа (секако, и хемија) со Славко Јаневски, Живко Чинго, Милан Ѓурчинов, Гане Тодоровски,, а малку подоцна и со Георги Старделов, Владо Камбовски, Катица Ќулавкова, Момир Поленаковиќ, Јордан Поп-Јорданов, Влатко Стефановски, Христо Петрески, Љубо Дракулевски, Сашо Прокопиев… (2025: 282). Така што, македонска интелигенцијо, оваа студија под итно секој еден треба да ја прочита, секој еден што се чувствува како дел од македонската интелигенција.

Оваа студија под итно секој еден треба да ја прочита, секој еден што се чувствува како дел од македонската интелигенција.

Писмо до српските политички елити

А „Новите политики vs. новите идентитети“ го читам како писмо упатено колку до српските политички елити толку и до неговите домашни, хрватски, особено зашто оваа студија се отвора со констатацијата дека „хрватското општество и триесет години по воспоставувањето на сопствената држава сè уште се соочува со бучавата и бесот на своето неодамнешно минато каде што секој од политичките актери тоа минато го гледа и го интерпретира на свој начин“ (2025: 327-328) Крамариќ вели дека е крајно време да се запрашаат: „Која е таа личност (Крлежа, Матош, Штросмаер …), која е тоа традиција во хрватската историја (илиризмот, праваштвото [хрватска националистичка идеологија], републиканизмот, австроунгаризмот …), која би требало да претставува наш ориентир во овие нови политички и други околности? Понатаму, би требало притоа да се води сметка дека тие нови околности битно се различни од оние во кои дејствувале нашите славни претходници. Заради тоа, според нашето мислење, недозволиво е што 100-годишнината од смртта на А. Г. Матош, во 2014 не е ниту одбележана, но ниту искористена на тој начин, зашто, можеби, токму опусот на овој писател, особено делот во кој се тематизираат политичките односи на оние времиња, крајот на XIX и почетокот на XX век, односите меѓу Србите и Хрватите, би можел да го претставува тој толку потребен ориентир/ „адекватен наратив“ во решавањето на проблемот со кој хронично се соочува и денешното хрватско општество.“ (2025: 340-341)

Ова негово прашање како да ни ги поставува нам следниве прашања: Дали ние како Македонци го искористивме добро одбележувањето на 100 годишнината од раѓањето на Блаже Конески? Како се позициониравме политички кон соседот што сè уште ни го прави најголемиот проблем? Што како поука извлековме од ова одбележување, како и од одбележувањето на 100 години од раѓањето на Ацо Шопов?

И да резимираме!

Преку анализа на литературни текстови и културни и политички феномени и процеси во македонското општество во неговиот јужнословенски, балкански и европски контекст, книгата „Културата и траумата“ од Златко Крамариќ проблематизира актуелни идентитетски прашања. Ова се прави врз основа на увид во стручната и научната литература, критички испитувајќи го не само предметот на анализа, туку и научните теории и соодветноста и веродостојноста на нивната примена во овој случај.

Книгата „Културата и траумата“ го проследува и толкува од високо научно заснована перспектива процесот на конструирање и конституирање на македонскиот национален идентитет од 19 век до неговото „конечно“ формирање во средината на 20 век, кога оваа според некои соседи „замислена заедница“ ги обезбедува сите „неопходни национални атрибути, од кодифициран јазик, граматика, преку историја, традиција, територија, до национални институции (академии, институти, архиви, музеи, галерии, театри…), тие најдобри чувари на националната меморија“, како што пишува и самиот Крамариќ. Кога станува збор за 19 век, во македонскиот случај тој е многу сложен, проблематичен и предизвикувачки за секој научник, на што укажува фактот дека 19 век е болна точка и опсесија за многу македонски (литературни и културни) историчари и теоретичари – пред сè затоа што е потребно да се соочиме со проблемот на „именување“ на тој идентитет што некој сака да го конституира, но и да го верификуваме од денешна перспектива. Авторот покажува дека на овој проблем мора да се пристапи земајќи ги предвид актуелните и релевантните сознанија од современите теории (како постколонијалната критика, новата културна историја итн.) и ги тестира врз македонскиот пример, што укажува на бројни пукнатини во идентитетските прашања не само во македонскиот случај, туку и во хрватскиот, српскиот, црногорскиот, бугарскиот, македонскиот. Сепак, овој македонски случај му дава можност најјасно да ги покаже, протолкува.

Читањето нечии писма е рамно на прислушкување нечии интимни разговори и исповеди. Книгата на Крамариќ е означена со неговите писма упатени до различни примачи. Патот до срцето на читателите води преку текстот. А, текстот, особено текст кој симулира писмо нè носи до најскриените предели на авторот. И затоа му благодариме што ни го отвори срцето и што ни даде уште еден прилог во читање и исчитување на македонската култура, но и траума.

*Такстот на Весна Мојсова-Чепишевска, со наслов „Ајде конечно да се сретнеме и да се познаеме“ е презентиран на промоцијата на книгата „Културата и траумата“ на хрватскиот книжевен научник Златко Крамариќ што ја објави „Матица македонска“.

**Насловот и поднасловите во оваа објава се редакциски.