Skip to content
Во очи на локалните избори, еден збор се залепи за јавниот дискурс: „повереници“. Не како административна техника, туку како најавен инструмент за воведување на „ред“ во наводно хаотична изборна сцена. Кога тој збор доаѓа од премиер, прашањето не е лингвистичко, туку уставно: дали извршната власт навистина се подготвува да ја прескокне граѓанската волја и да го заобиколи изборниот процес?
Пишува: Леон БАКРАЧЕСКИ
Уставната рамка е проста и строга. Суверенитетот произлегува од граѓаните и се реализира преку слободни избори; локалната самоуправа не е декор, туку темелен дел од демократската архитектура; изборите ги организира единствено и исклучиво Државната изборна комисија, според правила јасно запишани во Изборниот законик. Во таа рамка, „владин повереник“ има место само во исклучителни, законски прецизирани ситуации поврзани со управување – а не со гласање, броење и прогласување резултати. Кога премиерот јавно игра со идејата дека извршната власт ќе „поставува повереници“ како паралелна шинa покрај институционалниот процес, тоа повеќе не е политички спин; тоа е тест за отпорноста на уставниот поредок.
Објаснувањето дека „лифчињата ќе бидат долги со метри и збунувачки“ поради независните кандидати звучи не само недостојно, туку и опасно практично: вината од организацијата се префрла врз граѓаните, а селф-употреблива конфузија се создава како алиби за интервенција. На последните локални избори имаше изобилство независни кандидатури и листи и – еве го клучот – изборната машинерија функционираше согласно законот. „Збунувањето“ не е изборен аргумент, туку политичко алиби. Ако ливчињата се навистина технички неадекватни, се менуваат прописите и образците според процедурите, а не се суспендира системот со „повереници“ што никој не ги избрал.
Зад драматичните предупредувања за „неуспешни“ избори, тешко е да не се види политичката математика на власта: кога довербата опаѓа, кога поддршката се лизга во анкети и теренски впечатоци, најстарото искушение е да се проблематизира самата игра – теренот, судиите, правилата. Но, едно е легитимно да се бара строга примена на законот, дебата за кампањите, контроли за злоупотреби; сосема друго е да се отвора врата за извршни „комесари“ во процес во кој тие немаат мандат. Тоа е дефиницијата на „узурпација на власта“: не со декларација, туку со практични чекори што ја прават волјата на избирачите секундарна во однос на волјата на кабинетот.
Клучниот институционален бедем се вика ДИК. Тој орган не е удобна опција, туку единствениот законски канал за изборната постапка. Секоја јавна теза дека ДИК може да се „заобиколи“ е повик на хаос и основа за секоја идна страна – победница или губитничка – да ги оспори резултатите. Правилата на изборната игра се базираат на предвидливост и неутралност; ако се испрати порака дека извршната власт резервира право на паралелно управување, се отвора пат не само за криза сега, туку и за трајна ерозија на довербата утре.
Опасноста не е само во денот на гласање. Во демократии, прецедентите се валута што брзо се троши и бавно се обновува. Ако денес заради „збунувачки ливчиња“ се пробие дупка во Уставот, утре ќе се појави „итна потреба“ за друга, а задутре „национален интерес“ за трета. Така се нормализираат вонредните состојби без да се прогласуваат – со мали, технички, „привремени“ чекори што ја претвораат извршната власт во арбитар на изборниот процес.
Не е тешко да се предвиди и меѓународната последица. Европската унија не преговара со влади што си кројат паралелни изборни процедури. Секоја сенка над фер-постапката е сенка над кредибилитетот на државата – и во извештаите за владеење на правото, и во политичките сигнали кон партнерите. Силна влада не е онаа што ги држи уздите на секој процес, туку онаа што покажува дека правилата се над сите, вклучително и над неа самата.
Прво, политичка јасност: ако „поверениците“ значат ресорни координатори за инфраструктура, сервисирање или јавен ред, тоа треба експлицитно да се каже и строго да се ограничат нивните надлежности далеку од изборниот терен. Ако, пак, постои намера тие да се вмешаат во било кој сегмент од изборната постапка – од логистика на гласањето до броење и приговори – тоа е директен судир со Уставот и со Изборниот законик. Второ, институционален рефлекс: Собранието, претседателот, Народниот правобранител и граѓанскиот сектор се должни да побараат јавно образложение и да реагираат пред, а не по криза. Трето, технички решенија: ако има реални предизвици со изгледот на ливчињата или едукацијата на гласачите, тоа се решава со транспарентни упатства, јавни симулации и кампањи за информирање – не со извршни „скратени постапки“.
Изборите не се само денот „Д“, туку и довербата што ја градиме месеци пред тоа. Таа доверба ќе биде најбрзо уништена ако граѓаните стекнат впечаток дека не гласаат за градоначалник, туку за „повереник“ на влада која се плаши од резултатот. Демократијата толерира порази и победи, но не толерира манипулации со правилата. Уставот не се укинува со декрет; се суспендира со низа „безопасни“ потези што ја прават волјата на граѓаните опционална.
Затоа прашањето не е дали премиерот Мицкоски може да постави „повереници“, туку дали сака да владее како премиер во систем од правила – или како арбитар над нив. Разликата не е семантика; тоа е линијата меѓу демократска власт и власт што почнува да си го пишува сопствениот изборен закон во лет. Ако таа линија се премине, не се губат само локални избори. Се губи смислата на гласањето како такво. И тогаш, навистина, Уставот не е суспендиран одеднаш, туку „на мала врата“ – со клуч што не смееле да го завртат.