Албанија влегува во „зелениот“ круг: по четири кластери, на ред е најтешкиот тест – животната средина и енергетиката

Албанија влегува во „зелената“ фаза на преговорите со Европската унија. На шестата меѓувладина конференција на 16 септември во Брисел ќе се отворат преговорите за Кластерот 4 – Зелената агенда и одржлива поврзаност, кој ги опфаќа поглавјата за транспортната политика, енергетиката, трансевропските мрежи и животната средина со климатските промени. Ова е клучниот пакет што ги преведува политичките ветувања за декарбонизација, чист воздух и модерна инфраструктура во наметливи обврски: усогласување со европските стандарди за квалитет на воздух и вода, управување со отпад, енергетска ефикасност, обновливи извори, либерализација и поврзување на мрежите. Со него се тестира не само техничката подготвеност, туку и политичката зрелост да се спроведат непопуларни мерки – од затворање загадувачи и санитаризација на депонии, до инвестирање во железница и граници на брзина на урбани патишта.

Ова отворање доаѓа по низа забрзани чекори: во октомври 2024 се отвори Кластерот 1 „Фундаментали“ – темелите што го диктираат целокупното темпо на процесот; во декември 2024 следеше Кластерот 6 „Надворешни односи“; на 14 април 2025 беше отворен Кластерот 2 „Внатрешен пазар“; а на 22 мај 2025 Кластерот 3 „Конкурентност и инклузивен раст“. Со Кластерот 4, Албанија ќе има активни преговори во пет од шесте тематски целини, оставајќи го недопрено само Кластерот 5 – „Ресурси, земјоделство и кохезија“, област во која традиционално се преливаат најкомплексните фискални и административни барања на ЕУ.

Во политичката економија на проширувањето, значењето на Кластерот 4 е поголемо од техничката листа на директиви. „Зелената агенда“ го вкрстува Тен-Т и Тен-Е политиките со климатските цели на Унијата и ја турка Тирана кон конкретни исходи: модернизација на железничките коридори и гранични премини, интеграција на електроенергетските пазари, убрзување на обновливите извори, воведување европски правила за индустриски емисии и создавање функционални системи за мониторинг на воздух, вода и почва. Тоа подразбира и нова административна архитектура – силни регулатори, јавни набавки имуни на корупциски ризици и капацитет за апсорпција на европски фондови во инфраструктура што трае. Притоа, секој технички чекор има и социјална цена: повисоки стандарди за емисии и управување со отпад носат трошоци за локалните самоуправи и бизниси, а железничките и енергетските проекти бараат години планирање и сериозни компензации за зафатите во просторот.

Албанија влезе во оваа фаза со ретко забрзана динамика. Фундаменталите ја поставија рамката за владеење на правото и јавните финансии; надворешните односи ја усогласија Тирана со безбедносната и санкциската политика на ЕУ; внатрешниот пазар ја отвори „механиката“ на конкуренцијата, капиталот, услугите и финансискиот сектор; а конкурентноста и инклузивниот раст ги носат даноците, трудот, образованието, науката и индустриската политика. Во таков редослед, „зелената“ алка е логичното поле за проверка на капацитетот да се претвори регулатива во проекти и резултати што се мерат со квалитет на живот – не со број на усогласени закони.

Критичниот тест ќе биде енергетиката. Поглавјето 15 подразбира отворање на пазарите, регионално поврзување, намалување на субвенциите што ги изобличуваат цените и забрзано интегрирање на обновливите извори со стабилни аукциски шеми, мрежни кодекси и паметни мрежи. Од друга страна, животната средина и климатските промени бараат чистење на водните текови, санација на дивите и старите депонии, воведување системи за селекција и рециклажа, контрола на индустриските емисии и планирање што ги интегрира климатските ризици. Без силен институционален грб и буџетски кредибилитет, овие цели можат да останат декларативни. Со нив, пак, Албанија добива шанса за долгорочен пресврт: градови со помал смог, здравствено помали трошоци, поатрактивна инвестициона клима и инфраструктура што ги поврзува адријатското и балканското соседство со европските коридори.

Брзината на отворање на кластерите во последните дванаесет месеци создаде впечаток на „преговори на турбо“, но токму сега следи потешкиот дел. Отворањето на кластер не е фото-оп, туку почеток на многугодишни, често непопуларни трансформации. Досегашните меѓувладини конференции покажаа дека кога политичката волја се поклопува со европската агенда, кабинетите и администрацијата умеат да испорачаат резултати. Прашањето е дали истиот жар ќе се задржи кога реформите ќе удират по навиките на локалните буџети, концесии и бизнис-модели. По 16 септември, нема да се бројат само отворени поглавја, туку и затворени депонии, исчистени реки и километри железница што навистина поврзуваат.