Додека Скопје повторно се најде на картата на најзагадените градови, државниот одговор на старото прашање „што дишеме?“ и понатаму се потпира на приватни договори. Како што јавува Мета.мк, Централната лабораторија при Министерството за животна средина и натаму нема акредитација за ниту една метода за следење на квалитетот на воздухот, па и во случајот со пожарот во Трубарево примероците ги зема приватна фирма со која Министерството има годишен договор. Проверка на причината носи до едноставен, но поразителен факт: во делот „воздух“ не недостасува опрема, туку луѓе.

Од Министерството потврдуваат дека лабораторијата има квалитетен инструмент за мерење емисии од стационарни извори, но со него работи само еден вработен, иако стандардот бара минимум тројца за да може постапката да се акредитира. „Централната лабораторија во однос на воздухот врши само мерења на емисии на гасови од стационарни извори, оџаци, за кои сѐ уште не сме акредитирани“, велат од ресорот и додаваат дека „пред две години беше одвоен и буџет и двапати беше објавен конкурс за вработување на три лица, но беше примено само едно, бидејќи немаше пријавени стручни лица“. Токму тој јаз меѓу техничката опременост и човечкиот капацитет ја држи државната лабораторија надвор од системот што обезбедува доказна сила на мерењата.

Практичната последица се гледа веднаш: Државниот инспекторат за животна средина ретко нарачува анализи од Централната лабораторија, бидејќи резултатите без акредитација тешко поминуваат во судски постапки против загадувачите. Лабораторијата, пак, може да работи и за фирми на кои им се потребни интерни резултати, но токму затоа што не се акредитирана установа, побарувачката е ограничена. „Во моментов не ни требаат инструменти, туку човечки ресурси“, нагласуваат од Министерството, објаснувајќи дека нова опрема не се набавува бидејќи нема кој да работи со неа според стандард.

Парадоксот е уште поголем ако се погледне остатокот од портфолиото. Централната лабораторија е акредитирана за 20 методи за отпадни и површински води и за една метода за бучава во животната средина. Во март годинава доби нов четиригодишен сертификат за овие методи, со што формално докажа дека ги исполнува барањата за систем за квалитет. Министерот Изет Меџити неодамна се пофали и со нов инструмент вреден 160.000 евра, донација од УНОПС, за анализа на тешки метали во почва, вода и воздух, со најавена инсталација и обука токму овој месец. Но без доволен персонал и без акредитација за воздух, дури и најсофистицираната опрема останува статист, наместо актер, во борбата со загадувањето.

Еколошките организации со години го повторуваат истото барање: акредитирање на државната лабораторија за мерења во воздухот, за да може Инспекторатот навремено и правно валидно да документира загадувања. Лабораторијата постои повеќе од четири децении и е дел од Министерството уште од неговото основање во 1995 година, но фактот дека нема акредитација за ниту една метода за воздух ја прави нејзината работа речиси неупотреблива како „цврст доказ“, особено пред суд. Така, институција формирана да служи на јавниот интерес останува на маргините токму кога јавноста бара одговори.

Ова не е техничка белешка, туку индикатор на системска слабост. Кога најзагадениот главен град во Европа мери чад и гасови со туѓи раце затоа што нема свои, довербата во институциите се топи побрзо од секоја таблица на веб-страница со „индекси“. Акредитацијата е процедура, но и политичка порака: дека државата има капацитет не само да реагира, туку и да докаже. Без таа способност, секој нов пожар, секој мирис на изгорена пластика и секој темен облак над периферијата ќе ја враќа истата сцена – приватни лаборатории на терен, јавни соопштенија без тежина и граѓани кои остануваат без одговор на најпросто прашање: што точно вдишуваме.

До тогаш, Централната лабораторија останува во двојна улога: акредитирана за вода и бучава, но немоќна за воздух; опремена со инструмент, но со еден единствен оператор; дел од Министерството, но без институционална сила што може да ја претвори мерката во доказ. Ако има политичка волја, решението не бара изговори, туку тројца обучени инженери, план за акредитација и рокови што се почитуваат. Во спротивно, ќе продолжиме да ја мериме сопствената немоќ – со туѓи протоколи и со празни извештаи.