Државниот буџет ќе се полни со ДДВ од шнолички за деца

Владата подготвува нов товар за граѓаните: Со измените на законот ДДВ ќе се пресметува и на најмалите порачки од странство – пратки под 22 евра, најчесто ситници нарачани од платформи како AliExpress и Temu. Намерата е претставена како „усогласување со европските практики“ и „борба против злоупотреби“, но суштинското прашање останува: дали вака се полни празен буџет – преку сметки на домаќинства кои нарачуваат шнолички, кабли и батерии за по неколку евра – во земја со нефункционална поштенска логистика и хронични системски слабости?

Најавите дека прагот од 22 евра се укинуваат веќе кружат во владините и партиските соопштенија и медиумите, со наведување датум 1 ноември за старт на наплатата, и експлицитно посочување дека мерата ќе важи „за сите пратки“ без исклучок.

Аргументот „ова го прави и ЕУ“ е делумно точен – но половичен. Европската унија навистина уште во 2021 го укина ослободувањето од ДДВ за увоз на мали пратки под 22 евра. Клучната разлика е што Брисел истовремено воведе цивилизиран механизам за да не се претворат поштенските шалтери во царинска црна дупка: Import One-Stop Shop (IOSS).

Преку IOSS, големите платформи и продавачи наплаќаат ДДВ на самото наплатно место (checkout), па пратките минуваат без дополнително царинење и без скриени трошоци и застои. Практично, корисникот во ЕУ плаќа точно колку што гледа на екранот и ја добива нарачката без „домашни“ изненадувања. Тоа е суштината на европскиот модел – не само укинување на прагот, туку и дигитализирана, годинаве потврдена наплата која ги растеретува и царината и поштенските оператори.

Кај нас, пак, реалноста е поинаква. Официјалната страница на Царинската управа сè уште го наведува старото правило – дека пратки до 22 евра се ослободени од увозни давачки и ДДВ, а до 90 евра од царина (со пресметка на ДДВ). Тоа го покажува скокот што треба да го направи системот: од режим со минимално оптоварување за ситни пратки, кон режиска промена во која повеќе нема „мали“ пратки.

Но ако укинувањето на прагот навистина тргне во ноември, има ли државата техничка патека за беспрекорна наплата, без хаос на шалтери?

Архитектурата за тоа не се гледа. Веднаш се наметнува „слабата алка“: државната пошта. Не е тајна дека националниот поштенски оператор е во долготрајна криза – од финансиите, преку човечки ресурси, до квалитет на услуги.

Во август годинава, регионалниот истражувачки центар BIRN остро констатираше дека надежите за спас на Поштата бледнеат: спирала надолу и недостиг на пари и политичка волја за реформски зафат. Тоа е контекст во кој воведуваме широко-масовна наплата на ДДВ за стотици илјади ситни пратки годишно. Дури и да е исправна фискално-конкурентска логика, оперативната едноставно не држи вода ако ќор-сокакот со логистиката не се реши пред да се удри со данок.

Економската рационалност постои – но само ако се имплементира „цел пакет“. ЕУ ја укина „девојчешката“ привилегија за мали пратки заради фер услови за локалните трговци и за да го спречи така нареченото „подвреднување“ (исфантазирани фактури од 1–2 долари) – и тоа навистина донесе приход во буџетите на членките. Но дојде и со технологија и поедноставен процес за граѓаните. И бројките таму го потврдија ефектот: зголемена наплата преку единствените портали и конкретна сумарна добивка за државите, бидејќи моделот работи „на чек-аут“, а не на шалтер.

Кај нас, ако ДДВ се собира „на врата“ преку поштенско-царински формулари, најчесто ќе се собира и административна такса за обработка и „складирање“ – што реално ја претвора евтината ситница во скапа нервоза.

Згора на тоа, комуникацијата на властите е недоволно транспарентна. Граѓаните преку медиумски најави и партиски препукувања дознаваат дека „од 1 ноември“ ќе плаќаат ДДВ и за пратки до 22 евра, со акцент на популарните кинески платформи. Но каде е службеното објаснување за моделот?

Каде е регулаторниот акт со прирачник за граѓаните и јасен калкулатор на вкупниот трошок (ДДВ + евентуална обработка + испорака)? И, најважно: ќе има ли IOSS-еквивалент – домашен портал за пред-наплата – или ќе ги редиме редици пред шалтери? До денес, главно слушаме политички пораки и остри реакции, а помалку гледаме функционален план.

Паралелно, институциите веќе ветуваат дигитални скокови – јавна најава за воведување е-фактурирање (e-Faktura) од 2026, со реално-времено книжење и централизирана платформа. Ако државата до тој рок ќе има капацитет за обемна е-фискализација, зошто уште денес – кога носи мерка што ќе погоди масовна ситна трговија – да не понуди дигитален канал за наплата на увозниот ДДВ пред да пристигне пратката? Тоа е едноставно: се регистрира пратката, се пресметува ДДВ, се плаќа онлајн; курирот ја испорачува без дополнителни трошоци и застои. Без таков механизам, се ризикува мини-„царинска криза“ на ниво на секојдневие.

Има и поширок проблем со довербата. Граѓаните оправдано прашуваат: дали новиот даночен приход ќе отиде за јавни услуги или за крпење дупки? Со Поштата во „слободен пад“, парите од шнолички и кабли нема да ја решат логистичката рана – за тоа треба менаџерска операција, а не сито за ситните пошиљки.

Скриените трошоци – време, редици, нерви – се реални, а најсиромашните домаќинства ќе ги почувствуваат најмногу, затоа што токму тие купуваат евтини заменици онлајн. Наместо да се избере тешкиот, но правилен пат: реформа на поштенската инфраструктура и дигитална опсервација на увозот, се калкулира со најлесниот – воведи ДДВ за сите, па после ќе мислиме.

Се воведува ДДВ за сите пратки од Тему и Алиекспрес

Да не се лажеме: укинувањето на прагот од 22 евра може да има смисла – ако државата ги испорача „еurope-grade“ алатките што го прават процесот брз, предвидлив и фер. ЕУ не само што го укина прагот, туку изгради тротоар до влезната врата на домаќинствата – IOSS, електронски декларации за сите пратки, јасно префрлена одговорност кон платформите. Ако нашата верзија е „плати на шалтер, чекај и плати уште еднаш“, тогаш не се европеизира системот – се европеизира само приливот, а трошокот останува балкански.

Политичкиот наратив „ќе ја заштитиме домашната трговија“ е важен, но не смее да биде изговор за даночна регресија што ја санкционира сиромаштијата. Ако владата е сериозна, нека излезе со целосен пакет: јавен демо на портал за пред-наплата (IOSS-еквивалент), временска рамка за автоматизација на царинските процедури, договори со големите платформи за интеграција на македонскиот ДДВ во checkout, тарифи без „скриени“ обработувања и, најпосле, јасна патека за спас на Поштата. Дури тогаш, дебатата за укинување на прагот ќе може да се води на терен на факти, а не на лути статуси и празни каси. До тогаш, изгледа токму така: дојде време празниот буџет да се попни со ДДВ од шнолички за деца – и да падне врз грбот на оние што најмалку можат да го носат.