Кривична против Мерко за куќата на Владо Малески

Против поранешниот градоначалник на Струга Рамиз Мерко е поднесена кривична пријава заради оштетувањето на спомен куќата–музеј на Владо Малески – авторот на текстот на македонската химна. „Кривична против Мерко“ не е само возбудлив наслов, туку формална постапка што ги спојува градската политика, урбанистичките одлуки и бруталното рушење на едно од најважните места на колективната меморија во Струга.

Според информациите од ОВР Струга, пријавата опфаќа пет лица. Инвеститорот Н.К. (53) од Велешта се сомничи за кривичното дело „оштетување или уништување на добра под привремена заштита или културно наследство или природни реткости“, затоа што со градежна механизација, спротивно на конзерваторските услови, урнал стара струшка куќа на соседната парцела и при ископ ги поткопал темелите на јужниот ѕид на спомен куќата. Архитектот–конзерватор В.Н. (62) од Охрид е пријавена за „несовесно работење во службата“, откако на основниот проект за семејната куќа ставила печат и потпис и дала позитивно мислење, иако тоа било во спротивност со Законот за заштита на културното наследство и со веќе издадените конзерваторски услови.

Во истиот предмет, екс-градоначалникот Р.М. (68) – јавно посочен како Мерко – заедно со раководителот на одделението за урбанизам Н.Н. (56) и помошник-раководителот Ѓ.Д. (59) се товарат за „злоупотреба на службена положба и овластување“. Обвинението опишува класичен пример на злоупотребен потпис: иако конзерваторските акти и решението од Управата за културно наследство давале јасни ограничувања, градоначалникот потпишал одобрение за градење, а урбанистичките службеници го изготвиле и одобриле документот, со што директно придонеле да се дозволи градба која практично го урнала дел од споменикот на културата.

Трагедијата со куќата на Малески започна на 15 октомври годинава, кога жителите на старото градско јадро во Струга видоа како багер буквално ја „гризе“ куќата-музеј. МВР тогаш соопшти дека при изведување градежни работи на улицата „Браќа Миладиновци“, инвеститорот со работна машина го поткопал темелот на јужниот ѕид, по што се урнал дел од ѕидот и кровната конструкција на куќата која е прогласена за значајно културно наследство.

Куќата не е „обична“ струшка куќа. Таа е родниот дом на писателот, револуционер и општественик Владо Малески – човекот кој го напиша текстот на македонската химна – и од 2017 година има статус на споменик на културата, заштитен како значајно културно наследство.

Токму затоа првите снимки од урнатата фасада и откорнатите греди предизвикаа шок и гнев ширум државата: слика на багер до полураспадната куќа на авторот на химната стана визуелен доказ за тоа како изгледа државна небрежност во практика.

По јавниот притисок, Основното јавно обвинителство Струга формираше предмет, јавен обвинител излезе на увид со вештак од градежната струка, беше наредено вештачење и дополнителни дејствија за да се испитаат сите околности под кои дошло до оштетувањето.

Друштвото на писателите на Македонија побара итна санација и враќање на куќата во првобитна состојба, потсетувајќи дека се работи за поединечно заштитено добро и симбол на културното памтење. Министерот за култура Зоран Љутков пак најави проект за обнова и реставрација, со ветување дека автентичниот изглед и историскиот дух ќе бидат сочувани.

Но кривичната против Мерко и останатите не отвора само прашање за еден неславен градежен потфат, туку за целиот синџир на одлуки што довеле до тоа багер да работи на неколку сантиметри од заштитен објект со споделена конструкција. Инвеститорот, според наводите, ги игнорирал заштитните услови и тргнал да „ослободува“ парцела, архитектот–конзерватор дал печат и потпис на проект спротивен на тие услови, а општината – од градоначалникот надолу – издала одобрение за градење кое фактички ја легитимирало опасната интервенција.

Овој случај покажува колку е кревка заштитата на културното наследство кога институциите работат по логика „ќе се снајдеме“. Закони и стратегии постојат – Охридскиот регион има и посебен план за управување со светското природно и културно наследство – но на терен доволни се неколку потписи за да се игнорира сè тоа. Куќата на Малески, која во сите официјални документи фигурира како значајно културно наследство, практично падна под тежината на локални интереси, урбанистичка лабавост и административна самоволност.

Формално, кривичната пријава е само првиот чекор – обвинителството допрва ќе одлучува дали и против кого ќе поведе обвинение, а судот ќе треба да утврди вина. Но политичката и моралната порака е веќе јасна: кога екс-градоначалник, урбанисти и конзерватори заеднички потпишуваат документи што резултираат со рушење на куќата на авторот на химната, прашањето не е само дали некој ќе заврши со условна казна, туку дали државата воопшто ја сфаќа разликата меѓу градба и дивоградба, меѓу наследство и „обична“ квадратура.

Ако процесот против Мерко и останатите се сведе на уште една бледа судска епизода, куќата на Владо Малески ќе биде реконструирана само на хартија – во проектите и говорите. Доколку, пак, системот првпат доследно ја истера одговорноста до крај, оваа кривична пријава може да стане преседан: сигнал дека во Струга и во целата држава културното наследство не е потрошна градежна маргина, туку линија што никој инвеститор, градоначалник или конзерватор нема право да ја премине без последици.