„Воен Шенген“: ЕУ им дава три дена на државите за транзит на трупи

Европската унија подготвува тивка, но длабока безбедносна револуција: воведување на т.н. „воен Шенген“ – систем со кој членките ќе мора во рок од три дена во мирнодопски услови, а само шест часа во вонредни ситуации, да дозволат транзит на војници и воена техника преку својата територија. Предлогот на Европската комисија има една цел: да се претвори европскиот континент од бавно, фрагментирано „архипелаг“ на дозволи и процедури во простор по кој армиите можат да се движат брзо, пред заканата да стане реалност.

Комесарот за одржлив транспорт и туризам, Апостолос Цицикостас, отворено признава дека сегашниот систем е нефункционален: денес, за да се префрлат трупи и тенкови од запад на исток на ЕУ, често се потребни недели, па дури и месеци, поради неусогласените правила и бавната бирократија на 27-те држави. „Не можете да го браните континентот ако не можете да се движите низ него“, предупредува тој, најавувајќи дека новиот пакет за „воена мобилност“ ќе треба да ја скрати оваа процедура на неколку дена – или часови, ако кризата веќе тропа на врата.

Предлогот, кој Комисијата официјално го претставува во рамките на воениот пакет за оваа деценија, доаѓа во момент кога европските разузнавачки служби отворено проценуваат дека до крајот на деценијата Русија би можела повторно да има капацитет за напад на друга европска држава. Токму во тој контекст „воениот Шенген“ е замислен како логистички одговор на геополитичкиот шок од инвазијата врз Украина: ако политичката волја за одбрана постои, инфраструктурата и процедурите мора да бидат доволно брзи за да ја следат.

Што конкретно менува „воениот Шенген“? Најпрвин, роковите. Денес, секоја земја има свои правила за тоа како се одобрува транзит на туѓи трупи и техника – некои одговараат за неколку дена, други за недели. Новата рамка предвидува максимален рок од три дена во време на мир за да се одговори на барањето за транзит, а во услови на итност – рокот се сведува на шест часа, при што се подразбира дека дозволата е дадена ако државата не реагира во тој период. Тоа практично го ограничува маневарскиот простор за блокада или одолговлекување од страна на која било членка.

Втората голема новина е создавање на европски „солидарен базен“ за воена мобилност – заедничка кошница на средства за транспорт: рамни товарни возови, фериботи, стратешки карго-авиони, инфраструктура која секоја земја ќе може да ја стави на располагање на другите кога ќе се јави потреба. Паралелно, ќе се формира и посебен „каталог“ на двојно-наменска логистичка и транспортна опрема од приватни компании – патишта, терминали, кранови, логистички центри – кои може да се користат и за воени операции. Така, класичната поделба „цивилно–воено“ во инфраструктурата се заменува со логика на заеднички капацитети.

Целиот процес треба да го координира нова транспортна група за воена мобилност, во која секоја земја ќе има по еден национален координатор. Нивна задача ќе биде да ги „пресечат“ националните административни лавиринти и да ги прилагодат процедурите за брз проток на трупи и техника, но и да ги водат инвестициите во инфраструктура. До сега се идентификувани околу 500 инфраструктурни проекти – патишта, железници, мостови, тунели, пристаништа и аеродроми – кои треба да се надградат за да можат да издржат тежина и габарит на тенкови и друга тешка опрема и да создадат четири приоритетни воени коридори низ ЕУ, чии точни траси засега не се јавно објавени.

Сепак, зад техничката еуфорија стои и тешката реалност на бројките. Комесарот Цицикостас проценува дека ќе бидат потребни околу 100 милијарди евра за да се модернизира инфраструктурата и да се изгради вистинска мрежа за воена мобилност во Унијата. А моментално, во важечкиот седумгодишен буџет до 2027 година, за оваа намена се одвоени само 1,7 милијарди – „капка во океанот“, како што самиот комесар ја опишува сумата. Во предлог-буџетот за периодот по 2028 година, износот расте на речиси 18 милијарди, што е десеткратно зголемување, но и понатаму далеку под проценетата потреба.

Комисијата затоа предлага комбинација на извори: бидејќи најголем дел од инфраструктурата е двојно наменска (и цивилна и воена), земјите ќе можат да користат средства од кохезиските фондови, од новиот SAFE механизам за одбранбени заеми, но и да ги сметаат овие инвестиции како дел од сопствените трошоци за одбрана во рамки на новите цели на НАТО. Со други зборови, патот што ќе го носи тенкот, утре ќе ги носи и камионите со стока – а сметката за неговата реконструкција ќе се дели меѓу европските и националните буџети.

„Не е само до парите, ова е и прашање на рамка“, порача Цицикостас, сугерирајќи дека вистинската промена е во тоа државите да прифатат дека во одреден момент нивниот суверенитет за контрола на границите мора да се усогласи со колективната одбрана. И токму тука почнува политичката дебата: за дел од владите, особено во источниот фронт на НАТО, брзото придвижување на сојузничките трупи е прашање на опстанок; за други, тоа отвора стравови од „автоматизирана“ воена логика и притисок врз националните инфраструктури и буџети. Фактот дека се работи за предлог на Комисијата значи дека следуваат преговори со земјите-членки и Европскиот парламент, каде што ќе се мери колку далеку ЕУ е подготвена да оди во интеграција на одбраната.

Од македонска перспектива, „воениот Шенген“ е индиректна порака колку брзо се менува европската безбедносна архитектура. Северна Македонија веќе е членка на НАТО, а дел од критичните коридори и без тоа поминуваат низ регионот. Иако предлогот формално важи за земјите-членки на ЕУ, логиката на брза воена мобилност на сојузничките сили неминовно ќе влијае врз плановите за инфраструктура, железнички и автопатни коридори и во државите кандидати. Прашањето е дали регионот ќе биде подготвен да ги следи овие стандарди – и дали европските фондови за безбедност ќе ја препознаат и нашата улога во таа мрежа.

Во суштина, „воениот Шенген“ е обид ЕУ да одговори на едно едноставно, но сурово прашање: ако утре, некаде на источниот раб на Унијата, се појави нова закана, дали европските армии ќе пристигнат на време – или ќе останат заглавени во лавиринтот од дозволи, неусогласени правила и недоволни мостови? Одговорот на тоа прашање ќе покаже не само колку е спремна Европа за нови кризи, туку и колку е подготвена да го претвори идеалот за заедничка одбрана во конкретен асфалт, челични шини и рокови од три дена и шест часа.