Skip to content
Животот и филозофските трудови на Хана Арент (Hannah Arendt) сигурно спаѓаат меѓу најголемите контроверзи на дваесеттиот век. Исклучителниот есеј на американскиот новинар и писател Адам Кирш (Adam Kirsch) објавен во магазинот „Њујоркер“ во 2009 година, насловен „Чувајте се од сожалување“, е камче во мозаикот кој светските интелектуалци го склопуваат последниве половина век трудејќи се да го разветлат ликот и делото на Арент.
Рацин.мк во неколку продолженија го приопштува овој есеј за контроверзиите што го обележаа животот и интелектуално-филозофскиот опус на Арент, еврејството и антисемитизмот, релациите со филозофот Мартин Хајдегер, тоталитаризмот, нацизмот и раѓањето на Државата Израел од пепелта на холокаустот, судењето на Адолф Ајхман и создавањето на поимот „баналност на злото“ што го обележа тој период и се провлекува до ден денешен, на сите светски меридијани…
Во 1948 година, кога беше основана државата Израел и исчезна егзистенцијалната закана за Евреите, Арент се откажала од ционизмот. До крајот на животот останала заинтересирана за судбината на еврејската држава: „Секоја катастрофа во Израел би ме погодила посилно од се“, и рекла на Мери Мекарти. Во исто време, таа почувствувала аверзија кон израелската политика. Меѓу постхумно откриените податоци кои најмногу го нарушија угледот на Арент се писмата што таа ги напишала од Ерусалим во 1961 година, додека присуствувала на судењето на Ајхман. Нејзиниот опис како набљудувач во судницата, во писмото упатено до Јасперс, оди од сарказам до вистински расизам: „Судиите се кремот на германските Евреи. Под нив се обвинителите, Гали, но сепак Европејци. Сето тоа е организирано од полицијата, поради што се згрозувам – тие зборуваат само хебрејски и личат на Арапи. Некои од нив се вистински брутални типови. Би ја извршиле секоја наредба. А пред судницата е ориентална толпа, како да сум во Истанбул или некоја друга полуазиска земја“.
Злобата во овој опис, како и нескриеното задоволство што го почувствувала со заминувањето од Израел – „Никогаш порано не сум го разбрала толку јасно значењето на зборот ‘олеснување’“, напишала таа на крајот од патувањето во 1955 година – укажуваат на силни емоции. Кога пуштила корени во Њујорк – живеела на Западен Менхетен до нејзината смрт – и станала барана писателка и предавач, нејзините идеи за достоинството, тој Рахеловски императив, почнале да се менуваат. Сега солидарноста што таа некогаш ја барала во ционизмот станала уште еден знак на слабост – грчевито прилепување на човекот за својот народ, бидејќи тој е премногу слаб за да биде сам.
Тој феномен го опишала во говорот од 1959 година во Хамбург, каде и била доделена наградата Лесинг: „Изгледаше дека под притисок на прогонот неговите жртви се собраа толку блиску една до друга што меѓупросторот, кој го нарекувавме свет … едноставно исчезна. Тоа создава топлина во меѓучовечките односи што оние кои имаат искуство со такви групи ја доживуваат речиси физички.“
Но, цената на таа топлина беше преголема: „Во екстремни случаи, кога статусот на отпадник трае со векови, можеме да зборуваме за вистинско отсуство на светот. А отсуството на светот, за жал, секогаш е форма на варварство.“ Една Еврејка да го каже тоа на германската публика, помалку од 15 години по Холокаустот, дека Евреите се варвари, беше шокантно ефикасен начин за враќање во изолација, тој „меѓупростор“ што очајно и требаше.
Сето ова придонесе за жестоката реакција на еврејските читатели на „Ајхман во Ерусалим“, кој се појави како фељтон во пет дела во „Ауфбау “во 1963 година. Приказот на Хана Арент за судењето на Адолф Ајхман, главниот бирократ и организатор на еврејскиот геноцид , сè уште е основата на американската перцепција за Холокаустот. Но, бесот што нејзината книга го предизвика меѓу Евреите – според историчарот Питер Новик, таа „некое време беше најголемиот непријател на американското еврејство“ – се покажа како исто толку долговечен.
Читајќи го „Ајхман во Ерусалим“ денес, во светло на сè што оттогаш дознавме за Хана Арент, станува јасно дека причината за таквиот презир на еврејската заедница кон неа треба да се бара во „лабораторија на политичка мисла на Хана Арент“, во нејзиното лично искуство како Еврејка во Германија. Еврејската свест на Хана Арент се разбуди со признавањето на еврејската беспомошност, и психолошка и политичка. Но, кога на таа беспомошност одговорила со инсистирање на самопомош, и било тешко да ја избегне осудата од оние Евреи кои, според нејзиното мислење, не можеле или не сакале да си помогнат.
Потребата на Арент да се дистанцира од Евреите, а особено од еврејските жртви, резултираше со ироничен тон видлив за читателите на „Ајхман во Ерусалим“. Нејзиниот однос кон Ајхман се сведува на презир: тој е банален бирократ, несвесен за злото што го прави, а тоа е потврда за неговата човечка и интелектуална инфериорност. Она што ја разбеснува е секој обид на еврејските сведоци да го истакнат своето страдање. „Мразам и се плашам од сожалување, така било отсекогаш“, и изјави еднаш на Мекарти. „Никогаш не беше спорна суштината на сведочењето за условите во Варшавското гето, за процедурите во бројните логори на смртта, за принудната работа и воопшто за обидите за истребување со работа“, напиша таа огорчено, „покрај тоа, речиси немаше ништо непознато од претходно“. Арент приговараше дека „фундаменталната грешка“ на судењето е тоа што „Евреите сакаат да ја покажат својата тага на целиот свет“ – иако „се разбира тие страдале повеќе од Ајхман.
Во овој и во многу други делови, нејзините критичари го препознаа срамот како наличјето на нејзината гордост. Тој срам ги натера критичарите – како Гершом Шолем, кој пораснал во слични услови како Арент, но ја напуштил Германија и заминал во Палестина, земајќи хебрејско име – да ја обвинат за недостаток од „љубов кон еврејскиот народ“. Во писмото од збирката „Еврејски записи“ таа одговара на ваквите критики: „Апсолутно се во право – не ме допира ‘љубов’ од тој вид… Никогаш во животот не сум ‘сакала’ ниту еден народ или колектив. … Ги сакам ‘само’ моите пријатели и единствената љубов во која знам и верувам е љубовта кон поединци“.
Преписката со Хајдегер потврдува дека Арент го следела овој принцип во нејзиниот живот. Во 1950 година, по седумнаесет години пауза, Арент и Хајдегер повторно се сретнале кога таа дошла во Германија за да помогне во пронаоѓањето на ограбеното еврејско богатство. Претходно, таа повремено јавно го критикуваше однесувањето на Хајдегер за време на неговиот ректорски мандат, но по оваа средба му напиша: „Оваа вечер и утрово се потврда на целиот мој живот“. Во следните две години нивната љубов била обновена. Хајдегер и пишува песни и вели работи како: „Би сакал да протнам со прстите низ твојата кадрава коса“. Дури и откако оваа квазироманса завршила поради љубомората на сопругата на Хајдегер, Елфриде, Арент останала во контакт со нејзиниот стар учител. Во последните години од неговиот живот таа помагала во преведувањето на неговите дела во Америка.
Безрезервната поддршка на Арент за Хајдегер имала важна улога во создавањето на митот дека неговиот однос со нацистите е, како што таа рече, случај на наивен човек кој се занесувал со политиката, и затоа „на крајот, неважно прашање“. Дури во 1990-тите интелектуалци во Германија и Америка ја отфрлија таа идеја, откривајќи суштински сличности меѓу мислата на Хајдегер и нацистичкиот режим. Самата Арент била способна да ја работи оваа работа, но нејзината посветеност кон Хајдегер и германската традиција што тој ја претставувал ја спречиле да го стори тоа.
Искуствата од судењето на Ајхман ги зајакнале убедувањата што ја дефинираат нејзината политичка филозофија: дека мора да има строго разграничување помеѓу љубовта, која е чисто лично искуство, и почитта, која ја заработуваме и ја бараме во јавниот живот. Ако е точно дека, како што и самата еднаш забележала, „во делата на еден голем писател речиси секогаш можеме да најдеме постојана метафора единствена само за него, во која се отсликува целото негово дело“, тогаш суштината на нејзината мисла е секако во сликите на далечина и одвоеност.
Достоинственото индивидуално постоење, сметала таа, бара дистанцирање од другите, тој „меѓупростор“ што таа го опишала во нејзиниот говор во Хамбург. Сочувството е опасно, бидејќи „за разлика од љубовта“ „ја укинува дистанцата, меѓупросторот што отсекогаш постоел во односите меѓу луѓето“. Од друга страна, она што ја одржува дистанцата е гордоста – гордоста на еднаквите претставени во политичкиот домен, „јавниот простор“.
Овој поглед на политиката може да објасни зошто Арент во „Човечката состојба“ и „За револуцијата“ ја велича политиката како највисок облик на човекова активност. Политиката во нејзините дела не е емпириски концепт – прашање на избор и законодавство, а уште помалку даночна политика или реформа на социјалното осигурување. Арент испушта сè што е поврзано со економијата од нејзината дефиниција за политиката, ставајќи ја во некоја нејасна категорија „социјала“. Реалната политика може да се најде во дискусиите на основачите во Филаделфија или во дебатите на Атињаните во нивното собрание. Тоа е активност на исклучително талентирани поединци – луѓе како Хана Арент – кои се расправаат во услови на еднаквост и меѓусебно почитување.
Уште поважно од нејзината дефиниција за политиката е нејзиниот одговор на прашањето зошто луѓето на прво место ги привлекува политиката. Не влегуваме во светот на политиката затоа што бараме правда или создаваме подобар свет. Не, луѓето ја сакаат политика затоа што сакаат да се истакнуваат, а политичката кариера е најдобриот начин да се добие почит од светот. Во античка Грција, пишува таа, „полисот бил полн со духови во агонија, каде што сите морале да се разликуваат од другите, да покажат дека се најдобри преку уникатни дела или достигнувања. Јавната сфера, со други зборови, била резервирана за индивидуалност, тоа било единственото место каде што луѓето навистина можеа да покажат кои се“. Арент признава дека повеќето граѓани на Атина, вклучително и сите жени и робови, биле исклучени од оваа арена, но истакнува дека политиката е аристократска дејност. Во друг пример на нејзината омилена метафора, таа ја брани „горчливата потреба на неколкумина да се заштитат од мнозинството или да го заштитат островот на слободата што го населуваат од околното море на нужности“.
За неа е карактеристичен овој копнеж за почит и признание, кој тече низ овие навидум апстрактни тези. Сето нејзино искуство како жена и Еврејка, сета тешко стекната мудрост од Хајдегер и Рахела, се сведува на нејзината желба за мажественост и аристократска слобода на грчкиот полис. (Ричард Волин, еден од нејзините најжестоки современи критичари, го нарече овој копнеж „завист на полисот“.) Понекогаш, љубовта на Хана Арент кон јавното и политичкото и нејзиниот страв од приватното и психолошкото стануваат речиси невротично интензивни. Како што и пишувала на МекКарти, „внатрешниот немир на битието, неговата безобличност“ мора да се држи во строг карантин. „Тоа не е помалку непристојно, непогодно за прикажување од нашиот дигестивен систем или внатрешни органи, скриени од погледите со нашата кожа“.
Ова отфрлање на внатрешното, постојано присутно во делата на Хана Арент, од „Рахела Варнхаген“ па натаму, е клучот за она што е највредно во нејзиното наследство, и за она што е најспорно. Никој повеќе од неа не се расправаше за гледиштето дека лишувањето на човечките суштества од јавен, политички идентитет значи лишување од нивната хуманост – и не само метафорично. Во „Изворите на тоталитаризмот таа истакнува дека првиот чекор во нацистичкото истребување на Евреите било да им се одземе државата, знаејќи дека луѓето кои немаат глас во политичката заедница не можат да бараат заштита на нејзините закони.
Тој увид ја прави Хана Арент мислител за овие времиња, кога пропаднатите држави се повеќе стануваат полигони за масовни убиства. Со немилосрдна логика, таа открива зошто емотивните апели за „човекови права“ и „меѓународната заедница“ толку често се покажуваат како недоволни кога се случува хуманитарна криза. „Човековите права на крајот се дефинирани како „неотуѓиви“ затоа што се претпоставува дека се независни од која било влада“, пишува таа во „Изворите на тоталитаризмот“. „Но, се покажа дека кога луѓето останаа без својата влада и мораа да се потпрат на нивните минимални права, немаше влада која ќе ги заштити тие права и ниту една институција не беше подготвена да ги гарантира. Токму тоа се случи во Југославија и Руанда, а се случува и сега во Дарфур. Геноцидот е политички проблем, инсистира таа, кој може да се реши само со политички средства.
Меѓутоа, примарната вредност што Арент и ја припишува на индивидуалната гордост и аристократската дистанца, на интелектот или исклучителност, исто така силно го ограничува човечкото разбирање кое мора да биде основа за секое противење на политичкото зло, особено на злото на Холокаустот. За премногу животи и премногу видови на луѓе, Хана Арент нема сочувство, кое слободно може да го даде само на оние кои се силни како неа. Ако, како што напишала, „желбата за истакнување е она што ги тера луѓето да го сакаат светот“, тогаш нашата љубов кон светот нè спречува да ги сакаме луѓето што го населуваат тој свет.
Оваа дилема се провлекува низ сите дела на Хана Арент, покажувајќи дека нејзините опсервации за Маркс важат подеднакво и за неа: „Таквите фундаментални и флагрантни противречности ретко се случуваат кај писателите од втор ред; во делата на големите автори тие водат до самиот средиште на нивната работа“.
Подготвил: С.С.
