Skip to content
Подемот на Адолф Хитлер на власт во 1933 година останува премногу релевантен и денес. Голем дел од светот ќе гласа на клучните избори оваа година, и иако постојат предупредувачки знаци, премал број коментатори, политичари и бизнис лидери отворено признаваат дека самата либерална демократија е на гласачкото ливче
Пишува: Марк ЏОНС
На 30 јануари 1933 година, Адолф Хитлер беше назначен за канцелар на Германија. За неговите поддржувачи, тоа беше ден на „национална револуција“ и преродба. На Германија, веруваа тие, ѝ требаше ресторативна сила на авторитарен моќник по 14 години на либерално-демократскиот Вајмарски „систем“. Таа ноќ, кафеавите кошули на Хитлер маршираа низ центарот на Берлин за да ја одбележат зората на новата ера.
Тоа беше и триумфален момент во историјата на народната измама. Уште од раните денови на Вајмарската република, нејзината политика беше дефинирана со кампањи за дезинформација, вклучувајќи ја и лагата дека вајмарската демократија е дело на заговорот од Евреи и социјалисти кои „забодеа нож во грб на Германија“ за да го осигураат нејзиниот пораз во Првата светска војна.
Денес, малкумина оспоруваат дека доаѓањето на Хитлер беше пресвртница во светската историја, почеток на политички процес кој ќе доведе до Втората светска војна и холокаустот. Но, Хитлер не ја „зеде власта“, како што подоцна тврдеа нацистите. Наместо тоа, како што објасни неговиот биограф Иан Кершо, тој бил „донесен на власт“ од мала група влијателни луѓе.
Еден од тие луѓе беше Франц фон Папен, кој беше канцелар во 1932 година. Тој (неславно) мислеше дека Хитлер и Нацистичката партија – убедливо најголемата партија по изборите во Рајхстагот во 1932 година – може да се искористат за унапредување на конзервативната агенда. Слично на тоа, германскиот претседател, поранешниот фелдмаршал Пол фон Хинденбург, сакаше да го искористи Хитлер за да ја врати монархијата.
Но, плановите на овие конзервативци набрзо беа збришани од немилосрдното раководство на Хитлер, нацистичкото насилство и брзањето на германската јавност да се приклучи на режимот и да стане дел од ветеното повторно национално будење. Либералите и социјалдемократите кои му се спротивставија на Хитлер беа или подложени на насилство или фатени во нивниот сопствен оптимистички ескапизам. Колку и да станаа лоши работите, тие се уверија себеси, владеењето на Хитлер на крајот ќе пропадне. Нацистичките внатрешни борби сигурно ќе донесат крај на новата влада.
Покрај либералите и социјалистите, поширок дел од германското општество претпоставуваше дека Хинденбург, кој вети дека ќе биде претседател на сите Германци, ќе го држи Хитлер на јаже, додека други очекуваа армијата да го стори тоа. Сите беа измамени од способноста на Хитлер да изгледа угледно во последните години од Вајмарската Република.
Во рок од 100 дена откако Хитлер стана канцелар, како што покажа историчарот Петер Фрицше, немилосрдната желба на нацистите за моќ стана премногу јасна. До крајот на летото 1933 година, германското општество доведено под ред. Немаше повеќе независни политички партии, синдикати или културни организации. Само христијанските цркви задржаа одреден степен на независност.
Една година подоцна, во летото 1934 година, Хитлер нареди убиство на неговите внатрепартиски ривали и, по смртта на Хинденбург на 2 август, се прогласи себеси за германски фирер. Неговата диктатура беше комплетиран. Дотогаш, првите концентрациони логори веќе беа отворени и работеа, а економијата беше ставена на пат кон војна.
Овој период од историјата останува премногу релевантен денес. Стотици милиони луѓе ќе гласаат на клучните избори оваа година, и иако постојат знаци на предупредување, малкумина коментатори се подготвени да го кажат тоа гласно: 2024 година можеби е новата 1933 година.
Замислете го светот за една година од сега, кога дезинформациите ги уништија демократските мнозинства ширум светот. Претседателот Доналд Трамп ја прекина поддршката на САД за Украина. НАТО повеќе не е ограничувач на соништата на Владимир Путин за изградба на нова руска империја низ Источна Европа. Критична маса екстремно десничарски партии во Европскиот парламент го блокира унифицираниот европски одговор. Полска, Естонија, Литванија и Летонија се сами. Откако војната во Газа се прошири во регионален конфликт, Путин ја искористи можноста да лансира уште еден блиц, придружен со ракети со долг дострел. И сред хаосот, Кина одлучува да го заземе Тајван.
Изгледите за 2024 година се толку мрачни што многумина одбиваат да размислуваат за нив. Исто како што либералите во 1933 година предвидуваа дека Хитлер брзо ќе пропадне, желбите денес ни го заматуваат расудувањето. Ние месечариме – да ја позајмиме соодветната метафора на Кристофер Кларк за почетокот на Првата светска војна – во нов меѓународен поредок.
Во нејзината маестрална двотомна историја на меѓувоената ера, Зара Штајнер ги нарекува 1929-33 година како „години на шарки“, кога идеализмот во меѓународните односи беше заменет со „Триумфот на темнината“. Но, дури во 1926 година, либералите изгледаа како да победуваат: францускиот министер за надворешни работи Аристид Бриан и неговиот германски колега, Густав Штреземан, ја поделија Нобеловата награда за мир за нивната работа на француско-германското помирување, а Германија се приклучи на Друштвото на народите. Се чинеше дека екстремниот национализам е изолиран во Италија на Мусолини.
Соочени со денешните глобални кризи, нема простор за оптимизам. Ние сме потенцијално во уште една „шарка година“. Ако либералите дејствуваат сега, тие сепак можат да надвладеат.
Како ветувачки знак, стотици илјади Германци неодамна излегоа на улиците за да ја поддржат демократијата и различноста и да ја осудат екстремната десница. Но, демонстрациите во една земја не се доволни. На германските либерали мора да им се придружат и други низ целиот континент. Демонстрациите на целиот континент би испратиле моќна порака. Чувството на итност мора да се прошири нагоре, особено на деловните лидери како извршниот директор на Морган Чејз, Џејми Дајмон, кој, заштитувајќи ги своите облози, веќе почна да се зближува со Трамп.
Не толку одамна, европските лидери се собраа и направија сè што беше потребно за да го спасат еврото, бидејќи препознаа дека неуспехот на единствената валута ќе стави крај на самата Европска унија. Европејците сега мора да ја бараат истата итност за да се исполнат овогодинешните закани. На ЕУ ѝ треба план за свет без НАТО. Потребни ѝ се нови алатки за да се справи со лидерите на земјите-членки како унгарскиот премиер Виктор Орбан и словачкиот премиер Роберт Фицо, кои и двајцата повеќе би сакале да го бакнат прстенот на Путин отколку да ја бранат демократијата. Едноставно е неприфатливо Орбан сè уште да има право на вето врз одлучувањето во ЕУ.
Во САД, политичката мобилизација е голема променлива. Противниците на Трамп мора да ги остават настрана разликите и да се обединат зад претседателот Џо Бајден. Премногу добро знаеме каде може да доведе неединството и наивниот оптимизам.
Марк Џонс е асистент професор по историја на Универзитетскиот колеџ во Даблин и автор на книгата „1923: Заборавената криза во годината на пучот на Хитлер“. Текстот е дел од мрежата на „Проект синдикејт“. (Независен)
