Skip to content
Гркокатоличката Западна Украина би можела да опстане независно само со силна и ефикасна помош од Западот, а тоа подразбира големо влошување на односите меѓу Западот и Русија, слично на оние од Студената војна. Така изгледаше тоа уште пред неколку децении.
СРЕЌКО ПУЛИГ
Овој текст е обид да се најде врска помеѓу една релативно стара книга и актуелната војна во Украина. Книгата, која наскоро ја одбележи триесетгодишнината од првото издание во 1996 година, е насловена „Судирот на цивилизациите и преобликувањето на светскиот поредок“, а нејзин автор е американскиот политиколог Семјуел П. Хантингтон. Во Хрватска беше преведена веќе една година подоцна, а со оглед на нашата тогашна мрачна политичка ситуација, имаше голема одек. Во мејнстримот апологетски, на маргините критички. Со малку дополнителна памет, би можеле да ја класифицираме во жанрот на либерална параноја, која во раните деведесетти се акумулираше во светот, но и кај нас.
На задната корица ги читаме пофалбите на нејзините апологети, меѓу кои и Хенри Кисинџер, Збигњев Бжежински, Френсис Фукујама, Робин Харис и Ричард Бернштајн. Од перспектива на интелектуалци блиски до американската политика, книгата беше оценета како брилијантна и револуционерна. Ни кажува што веќе се случува, но што е поважно од тоа, каква иднина не чека. И таа иднина би можела да биде мрачна, доколку најголемата светска сила навреме не ја разбере својата позиција во новонастанатиот судир на цивилизации. Затоа што светот е токму пред него.
Што носи политиколошката парадигма на Хантингтон? Ако ја резимираме, таа гласи: „Основниот извор на конфликти во новиот свет нема да биде првенствено идеолошки, ниту првенствено економски. Големите поделби меѓу човештвото и доминантниот извор на конфликтот ќе бидат од културна природа. Националните држави ќе останат најмоќните актери во светските работи, но фундаменталните судири и конфликти на светската политика ќе се случат меѓу народи и групи од различни цивилизации. Судирот на цивилизациите ќе владее со светската политика“. А пророчкиот тон на блискиот крај на светот, каков што го знаевме, е сумиран во реченицата: „Судирот меѓу цивилизациите ќе биде последната фаза во еволуцијата на конфликтите во современиот свет“.
А што е цивилизацијата за Хантингтон? „Цивилизацијата е културен идентитет. Селата, регионите, етничките групи, националностите, религиозните групи, сите имаат различни и посебни култури, на различни нивоа на културна хетерогеност.“
Неговата проекција вклучува осум современи цивилизации. Станува збор за кинеска, јапонска, хинду, исламска, православна, западна, латиноамериканска и африканска. Судирите на цивилизациите ќе се случат на линиите што ги делат. Темелните и реалните разлики се производ на вековната модернизација, која ја ослабува националната држава како извор на идентитет. Се појавуваат фундаменталистички движења, а Западот се најде во двојна улога: тој е „врвот на моќта“, кој го означува и отпорот против „вестернизацијата“ и враќањето на сопствените идентитети.
Домашните елити прибегнуваат кон азијација, исламизација и русификација. Идентитетите првенствено се изразуваат во етничките и верските врски, како конфликти во односот „ние-тие“. Затоа мораме да ја разликуваме микрокосмичката и макрокосмичката перспектива на светот и политиката.
На микро ниво, соседните групи се борат по линиите на поделба на цивилизациите. Овие конфликти се жестоки, тие се поврзани со контрола на територијата и контролата на едните врз другите. На макро ниво, државите од различни цивилизации се натпреваруваат воено и економски, се борат за контрола над меѓународните институции и контрола над трети страни. Тие ги промовираат нивните посебни политички и религиозни вредности. Каде е Украина во сето ова?
Хантингтон веројатно би признал дека веќе се занимаваме со двете нивоа. Цивилизациските поделби ги заменуваат политичките и идеолошките граници на Студената војна. Имено, по наводното исчезнување на идеолошките поделби, се појавија културно-цивилизациски поделби, меѓу западното христијанство од една страна и православното христијанство и исламот од друга страна. Линијата на поделба меѓу западното и источното христијанство се протега долж границата на Финска и Русија, балтичките земји и Русија, ги сече Белорусија и Украина итн. Според него, значи, постојат т.н. поделени земји.
Таква земја е Украина, која е поделена на католичка, западна и православна, источна Украина. Патем, на Балканот таа линија ги следи историските граници на Хабсбуршката и Отоманската Империја, со што Словенија и Хрватска се дел од Западот (и пред да станеме дел од ЕУ и НАТО), додека за другите е нејасно. На Балканот, оваа линија на поделба не само што ги оцртува разликите, туку е и линија на крвав конфликт. Според друга терминологија, денес ја живееме „замрзната војна“. Како врв на конфликтот во 1990-тите, можеме да го земеме оној меѓу Западот и Исламот во Заливската војна. Интеракцијата меѓу Исламот и Западот е судир на цивилизации. Хантингтон ги сведува другите судири на цивилизации на конфликти меѓу членовите на различните религии, сведувајќи ја притоа цивилизацијата на една димензија, онаа религиозната. Како заклучок, идниот конфликт ќе се случи меѓу „Западот и остатокот од светот“.
А што е предвидливо за Украина? По Руската Федерација, Украина е најнаселена и најважна поранешна советска република. Иако во текот на историјата во повеќе наврати беше независна, во модерно време Украина, според Хантингтон, „била дел од политички субјект кој бил управуван од Москва“.
Тој воспоставува континуитет помеѓу 1654 година – кога Богдан Хмељнички, козачкиот водач во востанието против полската власт, се согласил да му се заколне на верност на рускиот цар, во замена за неговата помош против Полјаците – и 1991 година. Исклучок се само три години независност, од 1917 до 1920 година.
Украина, како што веќе споменавме, е поделена земја со две различни култури. Цивилизациската линија на поделба меѓу Западот и Православието со векови поминува низ нејзиното средиште. Во Западна Украина има многу верници на Гркокатоличка црква, која има православни обреди, но го признава Папата како врховен поглавар. Историски гледано, Западните Украинци зборуваат украински и „се жестоко националисти во своите погледи на светот“, пишува Хантингтон.
Од друга страна, жителите на источна Украина се претежно православни и огромното мнозинство зборува руски. Во раните деведесетти, Русите сочинуваа 22 отсто од населението, а 31 отсто го имаа рускиот како мајчин јазик. Во оваа смисла, Крим е мнозински руски и беше дел од Руската Федерација до 1954 година, кога Никита Хрушчов и го предаде на Украина.
Разликите меѓу источна и западна Украина се манифестираат, вели Хантингтон, во ставовите на тамошното население. На крајот на 1992 година, една третина од Русите во западна Украина – во споредба со само десет проценти во Киев – изјавија дека се изложени на антируска нетрпеливост. Поделбата се манифестираше на изборите што се одржаа во јули 1994 година. Поточно, во конфликтот меѓу Леонид Кравчук и Леонид Кучма, кои за време на кампањата земаше инструкции на украински јазик. Кучма победи со 52 отсто од гласовите. Но, тоа само го искристализира постоечкиот конфликт, кој не беше заснован на етничка поделба, туку на културни разлики.
И сега следи пасус што покажува колку Хантингтон долгорочно потфрлил во своите размислувања. За волја на вистината, тој не беше единствен исклучок. Имено, тој тврди дека и покрај споровите за нуклеарното оружје, Крим, правата на Русите во Украина, црноморската флота и економските односи, „ако цивилизацијата е одлучувачки фактор, мала е веројатноста за насилство меѓу Украинците и Русите“. Станува збор за два словенски, пред се православни народи кои имале блиски односи со векови и каде што мешаните бракови се вообичаени. До 1995 година, константира Хантингтон, речиси и да нема насилство меѓу Русите и Украинците.
Другата можност, според проекцијата на авторот, уште поверојатна од претходната, беше земјата да се распадне по нејзината линија на поделба на две единици, од кои источната може да се спои со Русија. Можноста за отцепување прво се појави во однос на Крим. Кримската јавност беше 70 отсто руска, но сепак ја поддржа независноста на Украина од СССР на референдумот во 1991 година. Во мај следната година, членовите на Кримскиот парламент гласаа за независност од Украина, но под украински притисок ја отповикаа одлуката.
Но паралелно со тоа рускиот парламент ја поништи одлуката со која Крим и беше препуштен на Украина во 1954 година. Во јануари 1994 година, Јуриј Мешков беше избран за претседател на Крим, кој водеше кампања под слоганот „Обединување со Русија“. „Ова ги натера“, напиша Хантингтон, „некои луѓе да го постават прашањето: Дали Крим ќе биде следниот Нагорно-Карабах или Абхазија?“ Одговорот беше убедливо „Не!“, а новиот претседател на Крим отстапи од обврската да одржи референдум за независност и наместо тоа почна да преговара со владата во Киев. Изборот на „прорускиот Кучма за украински претседател два месеци подоцна го олади кримскиот жар за отцепување“. Гркокатоличката Западна Украина би можела да опстане независно само со силна и ефикасна помош од Западот, а тоа подразбира големо влошување на односите меѓу Западот и Русија, слично на оние од Студената војна. Така изгледаше тоа уште пред неколку децении.
Затоа Хантингтон како најверојатно го посочува третото сценарио: „Украина ќе остане обединета, ќе остане поделена, ќе остане независна и генерално тесно ќе соработува со Русија“. Кога ќе ги решат транзициските спорови, тврди авторот, „најсериозните долгорочни спорови ќе бидат економските, а нивното решавање делумно ќе биде олеснето со заедничка култура и блиски лични врски“. „Руско-украинската врска“, пишува тој, „за Источна Европа, како што истакна Џон Морисон, е она што е француско-германската врска со Западна Европа. Како што вторава ја чини сржта на Европската Унија, така првата е битна срж за единството на православниот свет“.
Овде ќе застанеме со прераскажувањето на Хантингтоновиот бестселер за судирот на цивилизациите и ќе се фокусираме на новите хантингтонијади од украинската, руската и западната страна. Од официјална Москва не слушнавме дека стои на браникот на православната цивилизација. Но, затоа од Владимир Путин слушнавме дека Западот пропаѓа во својата културна декаденција, а од украинскиот претседател Володимир Зеленски дека Украина стои на бедемот на европската цивилизација.
Дека Украина е на браникот на Западот стана истрошена изрека на различно рангирани политичари, публицисти и други креатори на јавното мислење во сферата на западното влијание. На ова место можеме да ја повториме тезата на Борис Буден дека Западот се наоѓа во двојна ситуација. Од една страна, тој постои, привидно и преродено обединет како конкретна помош за Украина. Се брои вооружувањето, многу повеќе од какви било успеси на дипломатијата. А од друга страна, можеме да се запрашаме: што е Запад? Во Германија постои културна институција наречена „поранешен Запад“, по аналогија со поранешниот Исток. Или како некои Американци ја исмејуваат Европската Унија како супердржава: Дали таа има претседател и телефонски број? Ние исто би се прашувале и за фантазмагоричниот Запад. Или само треба да се повика американскиот претседател?
Проблемот со книгата на Хантингтон, а потоа и со таквите теории, не е во оваа или онаа фактографска грешка, туку во поставувањето на сцената за политиката на идентитети, културализацијата на политиката, истакнувањето на нациите и религиите како линии на поделба според кои светот наводно е поделен. А нашиот проблем е што немаме никаква гаранција дека лошите теории не можат да се користат. Па кога нема ништо поинвентивно и поконструктивно на повидок, ајде пак да си играме „судир на цивилизации“.
Решението за војната во Украина лежи на сосема друго место. Ако војната денес е поучна, би можеле да го додадеме и нашето крваво искуство во каузата за мир. Но, не стигнавме подалеку од „замрзнатиот конфликт“.
(Извор: Новости)
