Абдулах Сидран – сликата и душата на Сараево (1944-2024)

Текстот за филмот ,,Се сеќаваш ли, Доли Бел?” е силно врежан во колeктивната меморија кај сите од земјите на бивша ЈУ. А, светот на Сидран беше фасцинантно богат. Неговиот поетски, книжевен јазик беше полн и длабок. Потоа дојде и ,,Татко на службен пат”, со уште поголем успех

Пишува: ТИНА ИВАНОВА

И кога се вљубувам, тоа само значи дека се селам во оној човек, она суштество коешто неа ја сака. –

„Илјада пати ќе кажам. Јас сум свесен за својата маленкост, неважност и минорност додека го читам Шекспир. Но, додека читам што пишува овдешнaта багра, којашто плука по мене, јас се чувствувам како Шекспир. И токму така, за нив, јас сум Шекспир!“ – Абдулах Сидран (1944-2024)

Веста дека во саботата вечерта починал угледниот Абдулах Сидран, босанскиот импресивен поет, писател и сценарист, повторно го створи оној „звук“ на откинување на еден од последните конци на кои се држат уште неколкумина интелектуалци од бившата Југословенска федерација. Секогаш кога ќе умре некој културен деец, уметнички бастион, музички, театарски, филмски волшебник кој нѝ ги зацелуваше раните по раздорот на Југославија, повторно се отвора уште една рана, којашто којзнае кој и дали воопшто некој некогаш, би можел да ја излечи. И ова не е романтичарски или носталгичен рик кон демек некогаш подобрите времиња на генерациите кои растеа со југословенската културна ризница, туку, ова што денес се случува компарирајќи го со „она“ време, прави и ние, следбениците на таа сцена, да полека умираме во една резигнирана состојба од која враќање нема. И самиот Сидран изјави: „Југославија беше и ќе биде сè подобра, затоа што нашата стварност е сè полоша и полоша“. Само еден податок да знаеме за Абдулах Сидран, дека е сценаристот на маестралниот филм на Кустурица „Се сеќаваш ли, Доли Бел?“, приказната која доби митска димензија и стана дел од идентитетот на Сараево, доволно е да ја почувствуваме истата онаа празнина како по смртта на некои други легендарни писатели, поети, музичари кои оставија моќен белег на ова тло.

Но, луѓето си заминуваат. Прашањето е само кој, што и колку остава зад себе и за наредните генерации. Сидран, богами, остави многу суштинско битни дела, кои излегоа и надвор од границите на ЈУ и оплеменија и духовно збогатија повеќе генерации негови следбеници.

„Се сеќаваш ли, Доли Бел?“ е текст којшто е силно врежан во колeктивната меморија кај сите од земјите на бивша ЈУ. А, светот на Сидран беше фасцинантно богат. Неговиот поетски, книжевен јазик беше полн и длабок, тој зборуваше за луѓето прикажувајќи ги низ ликовен амбиент и сочувствуваше со „обичниот“ човек. Токму тоа силно се чувствува и во овој филм, како што е присутно и во севкупната негова поезија која ја краси навистина интересно внатрешно повеќегласие – свртени зборови кон сопственото „јас“, но, тоа „јас“ истовремено, е насочено и кон надворешниот свет за да го создаде поубав. Тој е увото коешто слуша, ама и раката којашто го пишува она што гласот му го диктира. Речиси да нема негова песна или сценарио во кои не се чувствува присуството на друг глас од позадина. Како еден вид на суфлирање, како што ќе напише професорот по книжевност, Нихад Агиќ. „Јазикот на силата, Сидран го разоткрива и демаскира како осип, како шуга којашто непрекинато се шири и расте, а неговата од Бога добиена дарба да зборува и памти, да памти и да зборува, се претвора во сведочење против опасните дела и уште попогубни зборови… Зборовите на песните на Сидран сведочат за кревкоста на човековото постоење.“

Всушност, јазикот на Абдулах Сидран е како морален пасворд за подобро утре. И всушност, да не беше неговото сценарио за „Се сеќаваш ли, Доли Бел?“, чијашто премиера се случи на 2 февруари во 1981 година, можеби и немаше да отпочне новата босанска филмска школа. А, токму поради текстот кој потоа ги „навлече“ и останатите да создаваат во сличен манир, таа кинематографија од тоа време претставуваше импресивна симбиоза на италијанскиот надреализам на Федерико Фелини, на пример и високопрофесионалното искуство на Прашката академија за филм и ТВ. Филмот, чие дејствие се случува во Сараево во 1963 година кога едно момче, Дино, опседнато со хипноза се вљубува во млада проститутка по име Доли Бел, истата година кога беше премиерно прикажан се здоби и со „Златен лав“ на Филмскиот фестивал во Венеција, а тоа беше метеорски вовед во кариерата на Емир Кустурица. Години подоцна се направи и балет по истото сценарио, за кој музиката ја пишуваше врвниот виолинист и композитор Александар Баланеску, член и основач на влијателниот „Баланеску квартет“. Навистина интересна приказна за мошне едноставниот живот на Дино (сосема обичен човек), кој во Сараево деновите ги поминува денгубејќи со пријателите, но, и мошне посветено проучувајќи ги методите на автосугестија и хипноза (нешто што денес е повторно во „игра“ кај голем број светски научници за лечење на болести, на пример). Но, тоа негово хоби се коси со уверувањата на неговиот авторитативен татко, комунистички идеалист кој политичкото и општественото уредување го применува и внатре во семејството. Секојдневието на Дино се менува драстично кога во неговиот живот ќе влезе прекрасната Доли Бел, којашто еден локален криминалец ќе му ја остави на „чување“ на неговиот таван…

„Кон крајот на 70-тите го сретнав Сидран“, раскажува Кустурица. „Во бифето на Телевизија Сараево. Препознав ист поглед. Ми кажа: ‘Ти немој да одиш кај некој друг да ти пишува сценарија. Јас сум најдобар во таа работа!’ Имаше брада како еден виолинист од Горица. Зад таа непријатна маска, сепак, открив растреперен човек. Раскажуваше за случувањата од неговиот голубарник во Вратник. Еден ден во тој голубарник пристигнала некоја селанка. Подоцна сите од улицата ја силувале. Младиот Сидран се вљубил во таа девојка и така се искомплицирала работата. Му кажав дека е тоа една епизода, а, дека кога се прави филм, тоа е како кога се гради куќа или цела зграда. Тука се потребни темели, спратови, ходници, прозори, кровови… Секој збор кој го додадов на страниците на Сидран, за него беше навреда. Тој филмовите ги замислуваше како олеснување, а не како продлабочување на проблемите…“ А, Сидран ќе каже: ‘Памтам добро, во една соба во којашто живеев, ѕидот беше со тапети, а јас по нив пишував како да се хартија. И цел тој ѕид беше испишан со забелешки, нешто што ќе ми паднеше на ум, немав хартија, јас го запишував на ѕид…’ Емир го најде зборот ‘хипноза’, па ме праша што е тоа. Му кажав дека кога бев мал вежбав да бидам хипнотизер. Тој рече: ‘Да, тоа, тоа, тоа. И, ми нареди тоа што беше на ѕид, да го вметнам во филмот…’

По овој дебитантски успех Кустурица не случајно продолжи да соработува со Сидран, па така, по четири години двајцата повторно заедно создадоа уште едено ремек-дело, филмот „Татко на службен пат“, со којшто постигнаа уште поголем успех. Филмот триумфираше на престижниот фестивал во Кан, а беше номиниран и за наградата „Оскар“ во категорија за најдобар филм од неанглиско говорно подрачје. Оваа носталгична драма полна со хумор беше режисерски, но и сценаристички позрела од „Се сеќаваш ли, Доли Бел?“ и за многумина тој е најдобриот филм на Кустурица. И овде главните елементи на Сидран се испреплетената носталгија, меланхолијата, замената на детското „јас“ со возрасното „јас“, прикажани низ еден навистина трогателен емоционален спектар. Повторно благодарение и на сценариото, ова филмско остварување стана клучно за Кустурица да стекне статус на еден од битните европски режисери во изминатите неколку децении. Сидран продолжи да се бави со филмски сценарија, а такви му се и оние за „Кудуз“ (1989) или „Празник во Сараево“ (1990), како и првиот повоен игран филм снимен во Сараево – „Совршен круг“ (1997), но, во меѓувреме, пишуваше и сценарија за ТВ филмови, секако издаде многу збирки поезија како „Сараевска збирка“, „Болест од душата“ и проза, романи, а дел од нив посветени на Босанската војна како „Песни по војната“ или „Солзите на мајките од Сребреница“…

Абдулах Сидран, да не заборавиме, беше прогласен и за почесен поет на Скопје, на меѓународната манифестација „Празник на липите“, добитник на наградата за творечки опус „Книжевен жезол“, признание кое го добија истакнати странски автори, меѓу кои: Вјачеслав Купријанов од Русија, Иво Одехнал од Чешка, Жак Гошрон од Франција, Адам Пуслоиќ од Србија, Анте Стамаќ од Хрватска, Марјан Гжешчак од Полска… Инаку, беше редовен член на Академијата на науките и уметностите на БиХ (АНУБиХ), а за книжевниот труд добитник на голем број на домашни и меѓународни награди, меѓу нив и „Награда на слободата“ на ПЕН центарот на Франција. Неговата поезија е преведувана на германски, француски, италијански, објавувана во Австрија, Франција, Италија. Дипломирал на Филозофскиот факултет во Сараево, а работел и како уредник на младински списанија, како и на ТВ БиХ како водечки драматург. Беше голем поборник за неговиот мајчин, босански јазик и често полемизираше за тоа прашање, како и за многу други теми, всушност, особено врзани за политиката и војната во Босна и Херцеговина.

Сонувам на македонски, се јавувам на колешка во Македонија да ми каже што значи, таа ми вели ‘напиши, па како испадне, така’. Тоа е песната ‘Кошмар’ и тогаш таа песна отсонувана во 1986 година, визионерски ја предвидува агресијата на БиХ и сите ужаси кои со неа дојдоа.

Но, секогаш остануваше најпристрасен кон пишаниот поетски и прозен збор. Во една прилика изјави: „Една работа е, сине мој, многу ‘зафркната’: некој да нè прашаше илјада пати, во тоа време: ‘Сакате ли баш со таа книжевна работа да се занимавате?’ – ние сто илјади пати ќе му кажевме: ‘Да, ние сакаме да пишуваме!’ А, да знаевме – дај или недај Боже – колку е сè прескапо, со сопствената кожа, во сопствениот живот, скапо и прескапо, да ниту една реченица, а не пак, книга, не може да биде составена ниту скроена додека не се плати со крвав живот, дали на тоа прашање поинаку ќе одговоревме… Јас би рекол: ‘Нека чини што чини!“

Иако Сараево беше неговата душа, Сидран се преселува во Горажде водејќи сосема поинаков живот, посамотнички. За тоа, во едно интервју, вели: „Нештата во принцип се многу поедноставни отколку што нашата природа може да разбере. Има кај Гете една генијална мисла: нештата се толку едноставни што со јазик не можат да се изразат. Ја кажувам таа реченица, за да кажам дека ништо не треба да се комплицира. Во природата на секој човек, кој некогаш почнал да мисли – а, кој еднаш почнал да мисли, тој веќе не знае да престане – сосема е природна потребата, во филозофска смисла, да работи на својата душа и во таа смисла, десет илјади години постои практика на осамување. Луѓето одат во пештери, добиваат Божја порака… Јас се гордеам, а тоа го правам, веќе четири години, да живеам во еден вид монаштво, во Исламот тоа се дервишите. Всушност, за мене тоа е недофатливо, јас немам таква сила. Овде ќе му се заблагодарам на генијалниот музичар, композитор и поет Леонард Коен, кој полнејќи 60 години рекол – јас овој свет го истражив, ми недостига уште. Па, така, десет години поминал во будистички манастир. Сега замислете, ако таков еден генијален музичар и пејач исфрли од себе сè што е слава, театар, суета, пари и реализира такво десетгодишно самување, па излезе со нова плоча која е подобра од сите претходни, што е тешко во таа работа… Се гордеам ако има трошка сличност со тоа… Мораме до последен здив да се бориме за да ја препознаеме светлината. Некаква, некаде мора да биде… Не треба да се откажуваме, да се предадеме, да се претопиме во сè ова што е наопаку…“

Некои ќе кажат дека бил мрзелив, често во боемско, па дури и алкохоличарско расположение, а тој себе си ќе се гледа како мошне скромен човек. А, всушност, поетите се боеми, зарем не? Но, сите ќе се согласат дека Абдулах Сидран е сликата на Сараево, градот кој му бил инспирација за севкупната негова работа. Често неговите сограѓани знаеја да кажат дека тој е душа од човек и дека целата Босна е во него. „Постои романтичарска теорија по која поетите се делат на два вида: poeta vatis – гласник, инструмент на вишите сили и poeta doctus – оној кој на пишувањето му пристапува на начин на научник. Тие два начина најчесто проникнуваат. Но, јас во својот прескромен поетски опус имам две-три песни за кои не сум одговорен. Сонувам на македонски, се јавувам на колешка во Македонија да ми каже што значи, таа ми вели ‘напиши, па како испадне, така’. Тоа е песната ‘Кошмар’ и тогаш таа песна отсонувана во 1986 година, визионерски ја предвидува агресијата на БиХ и сите ужаси кои со неа дојдоа. Тоа што песната го предвиде, тоа не беше мојот ум, во никој случај –па, јас сум тогаш светски првак во алкохолот! – беше тоа нешто што мене ми беше дадено, ‘Одозгора’. Би сакал таа песна да живее без теретот на моето име”.

Абдулах Сидран: „Кошмар“ – „Сараевска збирка“, 1999:

Што правиш, сине?

Сонувам, мајко, дека пеам, а ти во

мојот сон ме прашуваш:

Што правиш, синко, за што во сонот пееш, сине?

Пеам, мајко, дека сум имал куќа, а

сега немам куќа.

За тоа пеам, мајко. Дека сум имал

глас, мајко, и јазик свој сум имал.

А сега ни глас, ни јазик имам.

Со глас кој го немам, во јазикот кој го

немам,

за куќата која ја немам, јас ја пеам

мојата песна, мајко.

(Фронтлајн)