Арно.мк: Македонскиот јазик не треба да се брани со дефанзивна носталгија

Рацин.мк испрати неколку прашања до порталот Арно.мк којшто се посвети не една исклучителна важна мисија во којашто со помош на вештачката интелигенција (ВИ) влегоа во процес да го претстават македонскиот јазик достоинствено во глобалниот дигитален простор. Простор во кој „големите јазици“ како англискиот, кинескиот или шпанскиот го диктираат темпото на технолошкиот развој.

Од Арно.мк велат дека тоа не е само нивна технолошка фантазија. Тие доддаваат и истакнуваат дека суштината на проектите на Арно.мк во последниве години е изборот да истражуваат, да креираат, да играат со зборовите, да го дигитализираме нашето културно и лингвистичко наследство за да го направат македонскиот јазик жив, интерактивен.

Арно.мк со зададе мисија македонскиот да не биде сведен на фуснота на маргините во алгоритмите што го моделираат светот и тоа го прават токму со алатки кои ја користат вештачката интелигенција.

Еве ги одговорите на нашите прашања: Што покажа анализата „Анатомија на буквата А: длабинска анализа на македонскиот јазик со вештачка интелигенција“?;Кои се придобивките од истражувањето на јазикот со ВИ?; Како се однесува македонскиот јазик наспроти другите, т.н. „големи јазици“ кога го пуштаме низ процесите на ВИ?:  Дали современата технологија или ВИ можат да го загрозат македонскиот јазик или треба да ги искористиме на најдобар можен начин за да ги прошириме неговите можности? Објаснете го тоа низ вашиот проект „Збороколаж“.

Македонскиот јазик и вештачката интелигенција: можности, грижи и креативен отпор

Во една мала земја, каде што јазикот не е само средство за комуникација туку и форма на отпор, се роди идејата дека вештачката интелигенција може да биде нешто повеќе од алатка. Таа може да биде огледало, но и повеќе, може да замени повеќе софистицирани алатки. Ако ја замислиме вештачката интелигенција како научна апаратура, тогаш таа може да го анализира јазикот како што микроскопот ги испитува клетките, томографот – слоевите на телото, спектроскопот – брановите на светлината, а осцилоскопот – вибрациите на гласот. Таа гледа зад буквите, под зборовите и меѓу речениците. Со една цел: да ни го открие јазикот како што никогаш досега не сме го виделе.

Вештачката интелигенција може да ни помогне подобро да го запознаеме сопствениот јазик, да го претставиме достоинствено во дигиталниот простор, па дури и да го спасиме од исчезнување или безличност. Ова не е само наша технолошка фантазија. Ова е суштината на проектите на Арно.мк во последниве години.

Ако и дадеме на ВИ македонски текстови, таа ќе го „научи“ јазикот – а ако не ѝ дадеме ништо, македонскиот јазик и култура ќе бидат игнорирани.

Во свет во кој „големите јазици“ како англискиот, кинескиот или шпанскиот го диктираат темпото на технолошкиот развој, малите јазици како македонскиот честопати се сведени на фуснота – маргинализирани во алгоритмите што го моделираат светот. Но ние, на Арно.мк, одбиваме да го прифатиме тоа. Одбравме да истражуваме, да креираме, да играме со зборовите, да го дигитализираме нашето културно и лингвистичко наследство, да го направиме живо и интерактивно.

Од една буква започнува сè: Анатомија на јазикот

Нашето истражување „Анатомија на буквата А“ беше многу повеќе од игра со статистика. Тоа беше љубовно писмо до јазикот. Анализиравме сè – од должината на зборовите и нивните префикси и суфикси, до нивната ритмичност и емотивен тон. Ова беше прв обид да се покаже како изгледа еден јазик кога низ него ќе помине алгоритам со желба да го разбере, а не само да го обработи.

Резултатите беа неочекувани. Дури и во една ограничена анализа, се забележува  доминацијата на турцизми и архаизми, по што следуваат зборови поврзани со науката и технологијата – што покажува колку историските и модерните влијанија се испреплетени. Оваа тензија меѓу старото и новото, изворното и заемното, го прави македонскиот јазик уникатно поле за истражување.

Истовремено, откривме и нешто подлабоко – дека ритамот на еден јазик, изборот на зборови, дури и неговата емоционална структура, се мерливи и можат да се визуелизираат. На пример, зборот „абажур“ има совршено избалансиран однос меѓу самогласки и согласки. Научно безначајна информација? Можеби. Но за поетите, музичарите, текстописците – тоа е откритие. Тие зборови можат да пеат.

Лингвистите, се разбира, имаат правено ваков тип на анализи. Нашата идеја не беше да го наметнеме нашето мислење како подобро, туку да покажеме на каков начин може да се искористи вештачката интелигенција. Според нас, кога станува збор за јазикот, науката и креативноста таа може да биде сојузник, а не непријател.

Да го чуваме јазикот не како музејски експонат, туку како жив организам.

Вештачка интелигенција не значи „нечовечко“

Постојат две реакции кога ќе се спомне ВИ во контекстот на јазикот или неговата креативна употреба: еуфорија или страв. На Арно.мк ги чувствуваме и двете. Да, ВИ може да направи чудесии – автоматски преводи, гласовни синтези, генерации на текстови. Но ВИ е исто така и машина без етика. Она што ние вложуваме во неа, таа го рефлектира назад. Ако во неа внесеме стереотипи, таа ќе ги засили. Ако и дадеме македонски текстови, таа ќе го „научи“ јазикот – а ако не ѝ дадеме ништо, македонскиот јазик и култура ќе бидат игнорирани.

Затоа веруваме дека ВИ не е „непријател на јазикот“, туку нешто што треба да се опитоми. И тоа не со државни декларации или стравови од исчезнување, туку со алатки, со игри, со знаење и со љубов кон јазикот. Преку нашите апликации како генераторот на поговорки или на анаграми, проверувач на палиндроми или на панграми, генераторот на азбучен расказ, хаику проверувачот и слично, се обидовме да покажеме дека јазикот може да живее и да расте во дигитална форма.

„Збороколаж“ како дигитална алатка и метафора

„Времето тивко и бавно се буди и умира. Вистината е лага, а надежта слобода. Во илјада шепоти танцува, паѓа – ем лета. Мисла, мисли. сон, сонува. Живот, живее – патување!“ – пример за збороколаж создаден преку нашата апликација.

Во нашата јазична лабораторија создадовме и алатка наречена „Збороколаж“. На прв поглед, тоа е едноставна игра – комбинирање зборови за да се создадат нови значења, фрази или дури и стихови. Но во суштина, тоа е метафора за самата ВИ. Зашто што друго прави вештачката интелигенција, ако не собира делчиња од веќе постоечко знаење и ги реконструира во нова смисла?

Во Збороколаж секој корисник станува ко-креатор. Нема „точно“ или „погрешно“. Постојат само можности, како во поезијата. Таа игра го разигрува јазикот. А кога јазикот се игра, значи дека е жив. Тоа што располагате со ограничен број зборови треба да ја поттикне вашата креативност, зашто ограничувањата раѓаат слобода – обидете се!

Македонскиот јазик не е само средство за разбирање, туку и за сеќавање. Ние сакаме да создадеме мост меѓу јазикот на нашите баби и дедовци, и гласот на дигиталниот асистент. Да ги чуваме тие зборови што исчезнуваат, но и да измислуваме нови

Малиот јазик во големата виртуелна шума

Македонскиот јазик во моментов е на маргините на глобалните ВИ модели. Погрешни транскрипции, недостапност на гласовни податоци, и непрепознавање на дијалекти – тоа се секојдневни проблеми. Но, ние не чекаме „некој друг“ да ги реши.

Во 2024 година, фокусот на Арно.мк беше ставен на неколку клучни области: истражување и примена на вештачката интелигенција во македонскиот контекст, развој на креативни дигитални алатки за македонскиот јазик и култура, значителен придонес во документирањето на графити-културата, и активен ангажман во еколошкиот активизам.

Покрај богатата издавачка дејност која резултираше со книги, специјализирано графити списание и повеќе уникатни плакати/времеплови, годината ја одбележа и лансирањето на нов подкаст. Преку комбинација на технолошки иновации, културно документирање и општествен активизам, Арно.мк продолжи да гради мост помеѓу дигиталната технологија и културниот развој во Македонија.

На линковите се наоѓа и целосната листа на дејности поврзани со вештачката интелигенција и пошироко за 2024 и 2023 година. Овие иницијативи покажуваат дека и покрај ограничените ресурси, со страст и посветеност, можно е да се направат значајни чекори во дигитализацијата и промоцијата на македонскиот јазик.

Македонскиот јазик не треба да се брани со дефанзивна носталгија. Треба да се унапредува, да се шири, да се говори, пишува, пее, анализира.

Од архива до алгоритам: Културниот идентитет во нова обвивка

Ние во Арно.мк не го третираме јазикот како изолиран ентитет, туку како дел од поширок културен контекст. Нашите апликации се наоѓаат на крстосницата меѓу фолклорот и иднината. Затоа правиме генератори на благослови и клетви, и затоа работиме на приказни за графити културата, на визуелизации на историски периоди, на подкасти за урбана меморија.

Македонскиот јазик не е само средство за разбирање, туку и за сеќавање. Ние сакаме да создадеме мост меѓу јазикот на нашите баби и дедовци, и гласот на дигиталниот асистент. Да ги чуваме тие зборови што исчезнуваат, но и да измислуваме нови.

Заклучок: креативноста како отпор

Македонскиот јазик не треба да се брани со дефанзивна носталгија. Треба да се унапредува, да се шири, да се говори, пишува, пее, анализира. Да се игра со него – но сериозно. Нашата улога, како независна платформа, не е да замениме институции, туку да покажеме дека е можно – со мал тим, со љубов и со отворени алатки, може да се направи многу.

Затоа им благодариме на Рацин.мк за можноста да го раскажеме ова. И веруваме дека во духот на Кочо Рацин – чија поезија истовремено зборува за сиромаштија, отпор, тишина и гнев – и ние имаме право и обврска да го чуваме јазикот не како музејски експонат, туку како жив организам.

И не само да го чуваме, туку да го обојуваме со нови бои, да го прошетаме низ светот, и да покажеме дека и македонскиот може да се зборува дигитално. И убаво. И точно. И храбро!