ДОСИЕ: Заканите и можните последици од руската нуклеарна уцена во атомската централа Запорижја

СЕРХИЈ КАЦУБА

Одбранбено аташе на Украина во Република Северна Македониja

1. Општа состојба

АЕЦ Запорижја е најголемата нуклеарна централа во Европа, со шест енергетски блокови VVER-1000. Станицата не испорачува електрична енергија на украинската електрична мрежа од 11 септември 2022 година. Пет реактори се наоѓаат во „ладен режим“. Еден, петтиот, е во режим на „жешко исклучување“ за да ги задоволи потребите на станицата.

Објектите на станицата беа заземени од вооружените сили на рф и беа обединети во ФДУП (Федерално државно унитарно претпријатие) АЕЦ Запорижја (т.н. наводен „државен имот“ на рф). Операторот е АД „Оперативна организација на АЕЦ Запорижја“, основана од АД „Росенергоатом“ (дел од ДК „Росатом“).

Од 1 септември 2022 година, во АЕЦ Запорижја дежураат неколку специјалисти на МААЕ, кои периодично се менуваат.

Утврдено е дека:

„Вооружените сили на рф веќе подготвија се што е потребно за терористички акт. Во случај на катастрофа, зоната на радиоактивно оштетување ќе биде одредена од насоката на ветрот“. (Претседателот на Украина, Володимир Зеленски, 22.06.2023).

„Руските окупатори поставија експлозиви во езерцето за ладење на нуклеарната централа Запорижја. Ако го оневозможат со детонација, постои голема веројатност да има значителни проблеми“. (Раководител на Главната управа за разузнавање при Министерството за одбрана на Украина, генерал-мајор Кирило Буданов, 20.06.2023).

„Ситуацијата со нуклеарната безбедност и безбедноста на АЕЦ Запорижја е крајно нестабилна. Загубата на Каховскиот резервоар стана катастрофа за целиот регион и ги зголеми сериозните тешкотии за оваа голема нуклеарна централа“. (Генералниот директор на МААЕ, Рафаел Гроси, 16.06.2023)

2. Потенцијални опасности кои можат да доведат до катастрофа

Реакторот и нуклеарната централа се прилично сложени објекти. Постојат повеќе сценарија за несреќи. Познато е дека АЕЦ Запорижја, според техничките барања за безбедност, е дизајнирана за одредена заштита од надворешни влијанија, но не беше предвидено реакторите на АЕЦ Запорижја да се најдат во зона на интензивни воени дејствија.

Да ги разгледаме основните безбедносни закани на АЕЦ Запорижја.

2.1. Намалување на нивото на водата во Каховскиот резервоар како резултат на уништување на браната на ХЕЦ Каховка

По разнесувањето на ХЕЦ Каховка, ладењето на АЕЦ Запорижја се врши на сметка на неколку извори (сл. 1):

• големо езерце за ладење;
• мали базени за прскање;
• одводен канал.

Во текот на изминатите две недели, АЕЦ Запорижја ја добиваше потребната вода за ладење од каналот за испуштање на соседната Запорижска термоелектрана (ТЕЦ Запорижја), која е одвоена од резервоарот. Во врска со ова, нивото на водата во каналот се намалува за десетина сантиметри дневно и моментално изнесува околу 17 метри. Се предвидува дека волуменот на вода во овој канал ќе обезбеди ладење на реакторите на АЕЦ Запорижја во текот на 2 месеци.

Сите резерви на вода заедно ќе бидат доволни за ладење до 1 септември 2023 година.

АЕЦ Запорижја планира да започне со испумпување на дополнителна вода (пред сè, од дополнителни бунари), но за овие залихи не беа извршени проценки.

Нуклеарните реактори нема да можат да работат нормално и безбедно доколку се разнесе езерцето за ладење.

Ако се оштетат малите базени, на пример, се формира дупка како резултат на ракетен напад, а водата од базенот се излее, тогаш топлината што ја ослободуваат радионуклидите може да доведе до прилично силно загревање, па дури и до палење на потрошеното гориво. Овој вид пожар на крајот може да доведе до прилично сериозно ослободување на радиоактивност.

Неопходно е да се земат предвид следниве околности:

• во реакторот на АЕЦ Запорижја, овие базени се наоѓаат во внатрешноста на херметичката обвивка, односно до неа треба да се достигне и треба да се оштети со цел од таму доволно брзо да истече целата вода. Затоа што, ако дупката биде мала, тогаш во базенот може едноставно да се додава вода и нема да има истекување на вода. Оваа опција исто така постои. Односно, главната работа овде е да се спречи водата за ладење да истече надвор;
• ќе игра улога тоа пред колку време потрошеното гориво било истоварено од реакторот. Ако тоа е штотуку направено, тогаш тоа останува најжешко и затоа претставува најголема опасност. Ако лежело веќе неколку години, тешко дека ќе се запали, дури и ако го оставите без ладење.

Толкување на шемата: 

1. Оддел за реактор
2. Оддел за турбина
3. Дизел генератор
4. Блок пумпна станица
5. Специјален корпус 1 и 2
6. Складиште на цврст радиоактивен отпад
7. Обединет помошен корпус
8. Корпус за лабораторија и домаќинство 1 и 2
9. Административен корпус
10. Контролен пункт 1
11. Контролен пункт 2
12. Локација на SSVYAP
13. Базени за прскање
14. Трпезарија
15. Симулатор со голем обем
16. Едукативен и тренинг центар

2.2. Недостаток на резервно напојување

Вистинска опасност ќе предизвика прекин на снабдувањето со енергија на реакторите на АЕЦ Запорижја. Ако биде невозможно да се одржи оперативната ефикасност на инфраструктурата, ќе се активира синџир на веројатности, што може да доведат до прекин на електричната енергија во централата и неможност за лансирање на резервни капацитети за поддршка на отстранувањето на резидуалното ослободување на енергија на активните зони. Ова е тоа што се случи во Фукушима – итно катастрофално исклучување на реакторите и прекин на електричната енергија во централата.

Безбедноста на АЕЦ Запорижја зависи од еден работен надворешен далновод од 750 kV кој е потребен за ладење на реакторот и други критични функции за нуклеарна безбедност, во споредба со четирите далноводи пред почетокот на руската инвазија на Украина (последниот далновод со моќност од 330 kV беше исклучен пред четири месеци). АЕЦ Запорижја нема доволно капацитет на сопствен резервен електроенергетски систем во случај на повеќекратно исклучување на оваа линија.

Со цел да се стави во функција нов, сè уште „ладен“ енергетска блок, во нуклеарните централи има специјални котлари. Тие генерираат топлина за да се загрее опремата пред да започне со работа.

Особеноста на АЕЦ Запорижја е во тоа што таа нема сопствена котлара и зема топлина од блиската ТЕЦ Запорижја, најмоќната ТЕЦ во Украина. Ако реакторот е без струја, можеби нема да има можност да ги одржува пумпите што го ладат јадрото на реакторот.

Токму тоа се случи во Фукушима-1. Имаше системи кои требаше да обезбедат ладење на јадрото на реакторот, но поради моќното цунами тие беа уништени, а реакторот остана без ладење. И покрај фактот дека тој формално беше запрен, сепак имаше доволно ослободување на топлина од производите на распаѓање, и како резултат на тоа, јадрото се стопи. Поради високата температура почнал да се генерира водород кој на крајот експлодирал. Како резултат на тоа, се случи губење на херметичноста на заштитната обвивка, и излезе значителна количина на радиоактивни материи.

Нуклеарните централи имаат резервни генератори во случај на прекин на електричната енергија. Во Фукушима-1, овие генератори исто така беа оневозможени од цунамито.

Во АЕЦ Запорижја има три дизел станици, сите се наоѓаат на индустрискиот терен. Еден резервен дизел генератор може да работи околу еден ден, со силна економичност, три резервни дизел станици ќе можат да работат најмногу четири дена.

Доколку тие престанат да работат и станицата, како и порано, нема да добива струја однадвор, ладењето на јадрото на реакторот ќе стане невозможно.

Во овој случај можна е сериозна несреќа – се до топење на јадрото, како што се случи во Фукушима.

2.3. Разнесување на складиште на радиоактивни материјали

Посебна карактеристика на АЕЦ Запорижја е присуството на суво складиште за потрошено нуклеарно гориво (SSVYAP). Таму, потрошеното гориво се става после пет години во базенот за складирање, кога веќе ќе се олади и неговата активност ќе опадне. Сувото складиште се состои од големи контејнери кои стојат во редови на отворен простор на територијата на станицата. Тие можат да стојат вака со децении.

Сувото складиште е уште еден потенцијален извор на радиоактивност. Контејнерите немаат никаква херметичка заштита, затоа тие можат да бидат ранливи при борбени дејствија, иако имаат одредена маргина на сила.

Кон нив не биле испукани ракети, но при тестирања кон нив пукале од фрлач на гранати. Тие се дизајнирани со очекување дека ќе се користат за време на транспортирање. И тука се поставува прашањето, како да се обезбедат. И пресметките се направени имајќи го предвид фрлачот на гранати и ваквиот вид на удар, пожар итн. Односно, ова се прилично стабилни објекти.

Доколку се изврши ракетен напад на SSVYAP, ќе се ослободи радијација, бидејќи во потрошеното гориво се уште се складираат долговечни нуклиди, но тоа ќе биде локално, во радиус од 10-30 метри.

Поради фактот што во SSVYAP се складира потрошеното гориво, кое веќе се олади, тоа нема да се запали по ударот. Пожарот би генерирал проток на воздух, кој потоа ќе избега во атмосферата и ќе се прошири таму. Овде се ќе биде локално, ова е опасност од друго ниво.

Самите контејнери веројатно нема да предизвикаат штета, но губењето на контролата над нив (а системите за контрола и следење на SSVYAP веќе се оштетени) се заканува со непредвидливи последици. Не е познато што се случува во овој контејнер.

2.4. Мини околу АЕЦ Запорижја и на нејзината територија

Од вооружените сили на рф се поставени мини:

• надвор од периметарот на станицата (посебни мински полиња);
• долж периметарот во близина на езерцето за ладење;
• на одредени места на територијата на станицата.

Според воените наредби на вооружените сили на рф, мините биле поставени за „одбранбени цели“.

2.5. Интензивирање на воените дејствија во областа околу станицата АЕЦ Запорижја.

Воената ситуација станува сè понапната по почетокот на контраофанзивата на Силите за одбрана на Украина во оваа насока (долж левиот брег на реката Днипро).

2.6. Истовремено уништување на обвивката во сите енергетски блокови на АЕЦ Запорижја со уништување на реакторот (најлошото сценарио).

Разликата помеѓу нуклеарните реактори на АЕЦ Чорнобил и АЕЦ Запорижја лежи во нивото на безбедност. За разлика од АЕЦ Чорнобил, АЕЦ Запорижја е заштитена многу подобро.

АЕЦ Чорнобил беше под отворено. Реакторот на АЕЦ Запорижја е заштитен со херметичка обвивка, која ја немаше во АЕЦ Чорнобил. Во 2011 година, за време на несреќата во јапонската АЕЦ Фукушима-1, заштитната обвивка, со која беше опремен реакторот на централата, можеше да задржи околу 98 проценти од радиоактивната содржина, а во воздухот беа пуштени околу 2 проценти од радиоактивните материи кои што би можеле да излезат надвор кога би немало контејнер.

Херметичката обвивка, со која е опремен реакторот на АЕЦ Запорижја, не само што треба да задржи радијација во енергетскиот блок, туку и да го заштити од надворешни влијанија – тоа може да бидат како природни катаклизми, така и паѓање на авиони, терористички напади и експлозии. Контејнерот има одредена безбедносна маржа, но има и ограничување. Ако пад на лесен авион или експлозија покрај енергетскиот блок, оваа херметичка обвивка може да издржи, тогаш удар на доволно моќна муниција, на пример, ракета или бомба, може да доведе до нејзино оштетување. Меѓутоа, оштетувањето на обвивката нема да резултира со оштетување на реакторот.

За да се оштети реакторот, потребно е истото место да се погоди неколку пати со ракети со голема прецизност. Првите една или две ракети продираат во херметичката обвивка, а следните, погодувајќи внатре во истата дупка, може да доведат до оштетување на реакторот. Во случај да дојде до радиоактивно ослободување преку дупката пробиена во обвивката, тоа во секој случај ќе биде помало отколку во Чорнобил, а обемот на несреќата ќе биде различен.

Најголемото радиоактивно ослободување ќе се случи во случај на сите енергетски блокови на АЕЦ Запорижја да им биде пробиена обвивката и да биде погоден нуклеарниот реактор.

Не може да се исклучи тоа дека последиците од ваква несреќа ќе зафатат територија долж 100-200 километри. Послаби зголемувања на позадината на радијацијата може да се почувствуваат многу подалеку, бидејќи тоа зависи од насоката и јачината на ветрот.

3. Последици од несреќата во АЕЦ Чорнобил

Последиците од несреќата ќе зависат од реализираното сценарио на катастрофа, размерите на уништување, насоката и јачината на ветрот, како и повеќе од 100 други фактори.

Нивото на радијација што се шири како резултат на потенцијална катастрофа во АЕЦ Запорижја ќе зависи од тоа дали несреќата била техничка, на пример, реакција на неколкудневно исклучување на напојувањето на објектот. Во таква ситуација, сериозноста на последиците ќе биде некаде помеѓу она што се случи во Чорнобил и она што се случи во Фукушима.

Последиците што доведоа до толку големо и широко распространување на радиоактивна активност (во Чорнобил) веројатно се помалку веројатни кај реакторите во Запорижја, кои се лесноводни реактори, повеќе слични на европските реактори.

Мислењата на експертите за тоа какво би можело да биде сценариото за несреќа во АЕЦ Запорижја варираат во опсег од „ништо страшно нема да се случи“ до „Чорнобил ќе изгледа како ситница“.

Разликата помеѓу другите настани во нуклеарните централи што се случиле досега во историјата и потенцијалната несреќа во АЕЦ Запорижја е во тоа што претходните несреќи се случиле поради причини кои не се предизвикани од човекот. Катастрофа во АЕЦ Запорижја може да се случи поради човечко дејствување.

3.1. Распространување на зрачењето

Пред сè, облакот од зрачење ќе ги зафати околните области, а потоа подалечните (сл. 2).

Според податоците добиени за време на симулацијата на несреќа во АЕЦ Запорижја врз основа на моделот според кој се случува земјотрес (види списание „Геополитика и безбедност“, 2015 година), облакот од радијација собран од ветрот може да се прошири на површина од 2 милиони квадратни километри. Зоната на исклучување во близина на станицата може да достигне 30.000 квадратни километри. Земајќи ја предвид локацијата на АЕЦ Запорижја, загадувањето ќе влијае на голема површина на Украина, рф, како и Грузија, Турција, Бугарија.

Во случај на преовладувачки ветрови од западен или југозападен правец ќе бидат зафатени Днипропетровската, Запорижската, Харкивската, Херсонската, Донецката, Луганската (вклучувајќи ги и привремено окупираните области) област на Украина, пограничните региони на рф (ростовската, воронежската, белгородската и курската област). Ветровите можат да носат радијација во Европа. Катастрофата може да опустоши поголем дел од Европа, рф и Медитеранот.

Доколку на денот на несреќата преовладуваат северни или североисточни ветрови, блиските области (Днипропетровската, Запорижската, Херсонската и Миколајивската област, полуостровот Крим) ќе бидат на патот на радиоактивните облаци.

Нивото на оваа позадина нема веднаш да доведе до смрт на луѓе, никој нема да умре веднаш. Но ќе има економска загуба бидејќи ќе има зона на исклучување. Последиците можеби нема да се појават веднаш, но долгорочно можат да бидат многу сериозни.

Сл.2 Распространување на зрачењето

Два милиони Украинци ќе треба веднаш да бидат преселени од градовите Мелитопољ, Запорижја, Кривиј Риг и нивните соседни области. За да се отстранат последиците од несреќата, ќе биде неопходно да се вклучат повеќе од милион луѓе.

3.2. Водни ресурси

За разлика од АЕЦ Фукушима, која се наоѓа на брегот на Тихиот Океан, АЕЦ Запорижја се наоѓа на брегот на Каховскиот резервоар на реката Днипро. За време на несреќата во Јапонија, значителен дел од радиоактивната вода се излеа директно во океанот. Во случајот со АЕЦ Запорижја, ситуацијата изгледа многу поопасна – обемот на вода и можноста да се израмнат последиците од ослободувањето на радиоактивни материи се неспоредливи.

Ќе биде загаден Каховскиот резервоар, а потоа Днипро. Радиоактивните честички ќе завршат во Црното Море. Приближно за период до 200 години нема да може да се користи водата од Днипро за пиење и за технички потреби.

3.3. Раст на онколошки заболувања на тироидната жлезда и ризици од други видови на рак

Во околината ќе се ослободуваат радиоактивни изотопи на цезиум, јод и во помали количини стронциум. Истото беше и по несреќата во АЕЦ Чорнобил.

За време на несреќата во АЕЦ Чорнобил, останало гориво во работниот реактор. Во горивото се акумулирале многу краткотрајни и долготрајни радионуклиди. Но, во првите денови по несреќата, во ослободената радијација доминираа токму краткотрајните нуклиди, кои во тоа време сè уште не стигнаа да се распаднат.

Краткотрајните нуклиди во неработните три енергетски блока на АЕЦ Запорижја одамна се распаднати, па нивото на радијација во нив е помало. Во енергетскиот блок, кој поради гранатирање на почетокот на август 2022 година беше исклучен, некои од краткотрајните нуклиди, како што е јод-131, се распаднаа, но не сите. На пример, цезиум-134 периодот на полураспаѓање му е две години, а цезиум-137 – 30 години.

Така, веројатно е дека вооружените сили на рф ја користат АЕЦ Запорижја за да играат со стравовите на Западот за нуклеарна катастрофа во Украина. Исто така, веројатно е дека рф се обидува да ја запре желбата на Западот да обезбеди воена поддршка на Украина за контраофанзива. Покрај тоа, вооружените сили на рф можат ефикасно да ја користат АЕЦ Запорижја како „штит“ за да спречат напади на Силите за одбрана на Украина против руските сили и опрема. (ЦивилМедиа)