Skip to content
Кочани не смее да остане само симбол на болката, туку мора да стане појдовна точка за институционално размислување, правен интегритет и политичка волја за промени. Тројанскиот коњ е веќе внатре. Сега прашањето е: дали ќе го препознаеме – и конечно ќе престанеме да го храниме?
Андреј БОЖИНОВСКИ*
Во митовите, тројанскиот коњ доаѓа однадвор. Во реалноста, тој е изграден одвнатре – внимателно, со години, даска по даска, а најчесто од оние кои се законски овластени да ја чуваат вратата низ која ќе влезе.
Трагедијата во Кочани, во која загинаа десетици животи, не беше ниту ненадејна, ниту несекојдневна. Правно и институционално тоа е последица на низа неуспеси кои се систематски нормализирани.
Во општества како нашето, каде што процедурите често се формалност, а одговорноста е релативна, она што се случи во тој несреќен клуб беше експлозија на сè што долго време врие под површината: комбинација на неефикасен надзор, регулаторна тишина и правна неподготвеност за доследно спроведување на законот.
Поточно: според достапните информации, клубот немал соодветни дозволи, користел пиротехника во затворен простор без систем за евакуација и имал преголем капацитет.
Но, тоа е само површината.
Она што следи е прашањето кој бил свесен за овие околности – и одлучил да не прави ништо. Затоа е корисно да се запамети дека најопасните тројански коњи се токму оние кои се претставуваат како „редовни процедури“. Влегуваат преку институции кои не знаат, не сакаат или не смеат да кажат „не“. И штом ќе влезат – не е важно кој е на власт, бидејќи структурата останува иста.
Закон за кривична постапка: Правда да, но во рамките на постапката
Јавен притисок по ваква трагедија е разбирлив. Но, судството не треба да дејствува под емоционален импулс, исто како што хирургот не треба да работи под влијание на емоции. Ако државата сака одговорност – и мора да го сака – тогаш таа не може да биде брза, површна и популистичка.
Доволно пати видовме како спектакуларните апсења завршуваат со погрешни пресуди кои потоа се изречени пред Европскиот суд за човекови права, поради процедурални недостатоци или присилни признанија. Кривичното гонење не е шоу. Тоа е основата на демократскиот поредок, кој бара дисциплина, законитост и институционална ладнокрвност.
Според Кривичниот законик, постојат повеќе основи за поведување истрага: предизвикување општа опасност, злоупотреба на службената положба, па дури и смрт од невнимание. Но, обвиненијата нема да бидат доволни доколку не доведат до правосилни, законски и непристрасни пресуди. Во спротивно, повторно ќе имаме циклус на очекувања, разочарувања и — најопасно — нормализирање на неправдата.
Медиумите исто така мора да ја разберат нивната улога. Пријавувањето не е кривично гонење. Не смее да ја прејудицира вината, да ја нарушува презумпцијата на невиност или да именува осомничени без да ја заштити нивната приватност, ниту да поттикнува наратив што ги заменува институциите со јавно мислење. Затоа што ако дозволиме да нè поколеба таа логика, судницата лесно се заменува со улица, а законот се заменува со гнев.
Ова отвора простор за обновена идеја за независен јавен обвинител. Не во формата која веќе беше судена — и не успеа — преку Специјалното јавно обвинителство (СЈО), туку како стабилен механизам изграден во рамките на постоечкиот обвинителски систем, со јасни гаранции за независност и институционална контрола.
Таквиот модел – не спектакуларен, но одржлив – му овозможува на судството да реагира независно, но во правно стабилна и долгорочна одржлива рамка. Не се заснова на харизматични поединци, туку на систем на отпорни процедури. И уште поважно, се избегнува создавање на судски „острови на исклучок“ кои, кога ќе потонат, го влечат надолу целокупниот институционален углед.
Затоа кривичното гонење мора да биде прецизно, трпеливо и студено. Не затоа што жртвите не заслужуваат правда – туку токму затоа што ја заслужуваат во целосна правна смисла на зборот.
Солидарноста не е декларација, туку акција
Во време на криза, лесно е да се стане одбранбен. Институциите се изложени на оправдани критики, довербата на граѓаните е разнишана, а емоциите се силни. Сепак, и покрај се, она што заслужува тивко, но длабоко признание е реакцијата на меѓународните и регионалните партнери. Тие не понудија само зборови на поддршка – тие дојдоа, помогнаа, пријавија и презедоа одговорност покрај нас.
Медицинските установи од соседните земји ги примија најтешко повредените, обезбедувајќи им грижа во моменти кога домашните капацитети беа на граница. Веднаш по трагедијата пристигнаа форензичари и кризни менаџери од регионот, не барајќи сцена, туку јасно покажаа што значи институционална солидарност во пракса.
Во такви околности, прифаќањето помош не е слабост, туку показател за институционална зрелост. Соседите кои се борат со сопствените предизвици дојдоа не затоа што тоа беше нивна должност, туку затоа што разбираат дека безбедноста, довербата и одговорноста немаат граници.
Ако нешто значи европскиот проект, тоа значи токму тоа: соработка не како чин на зависност, туку како израз на споделена одговорност.
На Македонија денес не и треба затворање во национални рамки, туку отвореност кон партнерство, увиди и заедничко градење на систем кој повеќе нема да пропаѓа кога е најпотребно.
Кочани не смее да остане само симбол на болката, туку мора да стане појдовна точка за институционално размислување, правен интегритет и политичка волја за промени. Тројанскиот коњ е веќе внатре. Сега прашањето е: дали ќе го препознаеме – и конечно ќе престанеме да го храниме?
Извор: „Kočani kao ogledalo vlastitog sustava“, објавен на autograf.hr
*Андреј Божиновски е докторски асистент на Катедрата за кривично право на Универзитетот во Загреб, Хрватска, каде што истражува проекти за грешки во правдата и невиноста. Претходно, 10 години работеше како правен советник на Здружението на судии на Северна Македонија, дизајнирајќи проекти за изградба на одговорно, независно судство и реформирање на системот на кривичната правда.
