„Мајдан“ во Србија

Политичкиот заплет во кој се бара промена на власта „на улица“ не е невообичаен во демократските општества

Александар САВАНОВИЌ

Вжештената политичка ситуација во Србија во изминатите неколку дена кулминираше со пораката на претседателот на Србија дека нема да дозволи насилна промена на власта, каква што, според него, се случи во Украина во 2014 година. Потфатот за разоружување на граѓаните на Србија  ни покажува дека мисли сериозно.

Од друга страна, опозициските лидери го искористија гневот на народот за да ги повикаат граѓаните на масовни демонстрации. Колку и да беше јасно и оправдано незадоволството од состојбата во државата, политичките барања на демонстрантите не беа јасно артикулирани: тие се движеа од барањето за разрешување/оставка на одредени функционери, противуставното барање за забрана на „реалните шоуа“, и апстрактното „стоп за насилството“. Едно барање, сепак, е сосема недвосмислено: „Вучиќ, оди си“.

Политичкиот заплет во кој се бара промена на власта „на улица“ не е невообичаен во демократските општества. Меѓутоа, честопати не е јасно разбрано кога и под кои услови е легитимно да се врши притисок врз власта со демонстрации, до нејзино сменување. Не е лошо да ги повториме тие лекции деновиве. Постојат два главни модели.

Случај 1: „Граѓанска непослушност“

Првата работа е релативно бенигна и се јавува во ситуација кога власта не ги пречекорила уставните овластувања, туку донела конкретна одлука, закон или политика со која некоја група граѓани не се согласува и бара оваа одлука да се ревидира или укине. Типичен случај од овој тип е отпорот што го пружаат заинтересирани групи граѓани, т.н „Закон за клевета“ во Република Српска. Граѓаните не го оспоруваат политичкиот систем на РС, како и владата (мнозинството на СНСД); туку тврдат дека конкретниот закон е погрешно решение. Ваквите работи немаат врска со партиските препукувања меѓу власта и опозицијата (иако опозицијата од разбирливи причини по правило ги поддржува ваквите апели), но она што се случува е дека една група граѓани (во нашиот случај, новинари, адвокати, многу професори и политичари, невладиниот сектор и други) се обидуваат да апелираат до Владата дека предложениот закон е лош и треба да се отфрли.

Во оваа ситуација, отпорот по дефиниција е „ненасилен“, затоа што се спроведува внатре во системот, а не со повикување на рушење на власта или на системот во целина. Типични методи што се користат за да се направи тоа се јавни настапи и апели, протести, собири на луѓе, тркалезни маси, професионални и јавни дебати, медиумски кампањи и слично, се со цел да се добие мнозинска поддршка за барањата. Затоа, тоа не е заговор или „предавство“ (како што често се верува), туку нормална демократска процедура: граѓанската „послушност“ не значи бланко прифаќање на законите што ги носи владата, туку ветување дека оспорување на законите ќе заврши во рамките на системот, според предвидените процедури.

Ако аргументите на жалителите стојат, и ако се доволно упорни, постои голема веројатност дека ќе успеат да ја сменат работата, а паметна влада ќе ги исполни барањата. Зошто тоа е паметно од гледна точка на власта? Затоа што ако власта постојано е глува за барањата на малцинските групи, порано или подоцна ќе ја достигне точката на трпеливоста на луѓето, а бунтот ќе стане масовен.

Тоа се случи во Србија: деновиве на улица излегоа родители, студенти и ученици, земјоделци со трактори, работници од Колубара, вработени во болницата „Д-р Лаза Лазаревиќ“, активисти против Рио Тинто и воопшто голем број луѓе кои се згрозени од политичкиот и општествениот систем воспоставен во Србија од Вучиќ и СНС. Бројот на гневните граѓани на Србија очигледно се приближува до мнозинството, а енергијата на отпорот расте. Власта ја плаќа цената за арогантни и непопуларни постапки што ги направи: уништување на институциите и целосна узурпација на власта од еден човек; општа корупција; сомнителни уривања во Сава Маала; случајот Беливук; т.н „исчезнување на видеото од наплатна рампа“; девојка прегазена од синот на сопственикот на ТВ „Пинк“ без соодветна казна; катастрофален избор на личности во кој беа именувани припадници од вистински полусвет; прогон на храбри и некорумпирани обвинителки; министерот за финансии кој го плагирал – односно, на народен јазик, „го украл“ – докторатот; погубна политика кон Косово; невидено загадување на јавниот простор со отпадоци со Пинк-Хепи-Информер ѓубре итн итн итн. Сите овие гадости предизвикаа помали или поголеми протести и негодувања, но ниту еден од нив не беше доволен повод за смена на власта и власта без мудрост ги игнорираше. На крајот се акумулираа до тој степен што насобраниот гнев кај народот е толку голем што и самата власт е сериозно загрозена.

Случај 2: „Право на тираницид“

Во современите земји народот е суверен и може во секој момент да ја смени власта. За ова постојат различни институционални механизми: од процедури за импичмент до отповикување на на власта на вонредни избори. Една од поентите на демократијата е промената на власта да се прави ненасилно – не мора секој пат да го ставите кралот на гилотина, доволно е да не гласате за него на избори. Прашањето е: кога импичментот е легитимен и што точно значи „народ“? Дали граѓаните кои демонстрираа во петокот го претставуваат „народот“ или „мнозинството“? Или тоа е тиранијата на малцинството? Постои лесен начин да се провери ова: предвремени избори.

Колку и да беше владата на СНС оправдана цел, одговорот што Вучиќ му го понуди на бунтот е коректен и исправен: избори. Има смисла и претходниот чекор: таканаречениот „контрамитинг“ на 26 мај веројатно треба да покаже дека демонстрантите против СНС не можат да претендираат дека зборуваат во името на „народот“, туку само дел од народот, за кој ние уште не знаеме дали е мнозинство. Настрана тоа што некој мисли за Вучиќ и СНС и колку митингот на 26 мај е собир на „сендвичари“ и уценувани, тој митинг ќе демонстрира дали СНС воопшто има поддршка.

Како и да е, начинот на расчистување насостојбата се избори. Имено, зошто СНС, или било кој друг би „заминал“ т.е. се откажал од власта само затоа што извесен Александар Савановиќ, заедно со Сека Саблиќ и Сека Алексиќ, се згрозени од неговите политики и практики? Милиони Срби гласаа за СНС, а гласот на секој од нив е валиден како и гласот на професорот по политичка теорија. Некоректно, расистичко и неморално е некои луѓе да се третираат како инфериорни суштества само затоа што од некои свои причини гласаат за политичка опција од која нам ни се гади.

Она што сега е потребно е, прво, политичко барање за фер избори на кои типичните автократски методи за победа на изборите (кражба, доминација во медиумите итн.) нема да имаат пресудно влијание. Тоа е најлесно да се постигне така што регуларноста на изборите ќе ја надгледува надворешна организација – ЕУ, на пример. И, второ, антирежимски кандидати кои би можеле да го артикулираат незадоволството на народот во јасна и убедлива политичка агенда.

Промената на власта „на улица“ е легитимна само и само доколку (а) владата одбие да распише фер избори; и (б) ако ги загуби изборите и одбие да ја спроведе волјата на избирачите. Во двата случаи, таа влада по дефиниција станува тиранска, а народот го има она што теоретски се нарекува „право на тираницид“. Ова под (б) му се случи на Милошевиќ на 5 октомври 2000 година.

Ситуацијата е напната, а балонот на антирежимскиот гнев е опасно блиску до пукање. Треба да се биде мирен и да се има кристално јасно разбирање за тоа што е дозволено, а што не. Во сегашната ситуација, во која претседателот на Србија најави дека ги прифаќа изборите, нема основа за улична промена на власта. Граѓаните имаат право да бараат промена на политиките, оставки од некои владини функционери, одредени законски решенија и слично – и ако овие од СНС се паметни, ќе ги послушаат. Граѓаните имаат и право да бараат нережимска контрола на изборите. Се додека власта прифаќа и повикува на фер избори, барањето за смена е нелегитимно. И, на крајот на краиштата, ирационално: што ако Вучиќ се повлече, поднесе оставка, а Собранието со мнозинството на СНС се распушти? – ни претстојат повторно избори. Политичката смисла на овие протести треба да биде принудување на власта да одржи фер избори.

Клучниот тест за власта ќе биде дали прифаќа не само избори – туку фер и чесни избори. Клучниот тест за опозицијата е дали може да најде кредибилни кандидати и политики кои се способни да ја одржат и зголемат антирежимската енергија до моментот на гласање.

(Извор: Бука)