Србија во 2023 година: Траума од масовни убиства и нови предвремени избори

Србија од овогодишниот календар би сакала да ги избрише 3 и 4 мај поради двете масовни убиства во основно училиште и села во близина на Белград, а опозицијата 17 декември поради спорната победа на владејачката партија на изборите. Годината ја одбележа и пословичното каскање во евроинтеграциите и без напредок во нормализацијата на односите со Косово.

Трагедиите со масовните убиства на почетокот на мај во едно белградско училиште и во две села во близина на главниот град оставија длабок впечаток на морално пропаднатото српско општество и ја одбележаа 2023 година посилно од сите економски и политички настани и процеси во земјата и во регионот и меѓународни односи.

Крајот на годината е обележан со секојдневни протести во постизборната криза кои секако ќе се прелеат во 2024 година, со барања за повторно борба, пред се во Белград, каде опозицијата смета дека е украдена со бројни манипулации и злоупотреби, регистрирани и надгледувани од странски набљудувачи.

Србија и покрај скромниот напредок во процесот на евроинтеграциите и подготовките за отворање на одредени кластери во преговорите за членство во Европската унија, сепак се држи далеку од лобито на ЕУ.

Состојбата со Косово, со години испреплетена со инциденти и кризи, не оди кон решение кое би можело да ги задоволи двете страни, но не оди ниту Европската Унија, која како ментор во преговорите и со поддршка на САД е обидувајќи се да ги приближи позициите на Белград и Приштина.

Две невидени трагедии

Трети мај ќе биде запишан со црни букви во поновата историја, кога 13-годишен ученик во основно училиште во Белград со пиштолот на својот татко уби осум ученици и лице од обезбедувњето, а рани наставник и уште шестмина. Подоцна почина уште едно девојче, десетта жртва.

Само еден ден подоцна, во бесен напад со автоматска пушка, 21-годишен маж уби девет и рани 13 лица, главно млади луѓе, во две села во близина на Белград.

Овие две масовни убиства предизвикаа бран граѓански протести во Србија против насилството, на кои повика проевропската опозиција. Во наредните месеци, десетици илјади луѓе на улиците на Белград и градовите низ Србија побараа да се запре насилството во јавниот простор, политиката и медиумите, оставка на шефот на полицијата, државната и безбедносна служба (БИА) и да се укинат реални шоуа во електронските медиуми блиски до власта.

Државата покрена акција за предавање и одземање на нелегалното оружје, формиран е Совет за борба против врсничкото насилство, воведен е дополнителен полициски надзор во училиштата, а се интензивира работата на психолозите и педагозите со децата.Во двомесечната кампања за разоружување, на полицијата и беа предадени повеќе од 82.000 парчиња разновидно оружје, околу 26.000 мини-експлозивни направи и повеќе од 4.200.000 парчиња муниција од различен калибар.

Родителите на убиените ученици побараа училиштето Владислав Рибникар да се претвори во меморијален центар, но се уште не наишле на разбирање од државните институции.

Избори, како и обично, предвремени и спорни

Во 2023 година, како и претходната година, Србија излезе на предвремени избори, вообичаено за повеќе од една деценија на владата на СНС, која по правило ги користеше за да го задржи својот политички рејтинг, надвор од редовниот изборен календар.

Изборите годинава дојдоа во време на притисок од ЕУ и меѓународната заедница Србија да се врати на дијалогот со Косово и да го прифати планот на ЕУ за нормализација на односите, кој го поддржуваат и САД.

Во исто време, нивото на незадоволство во општеството растеше од месец во месец, поттикнато од насилството на јавниот простор, фалење со владетелите и бројните афери поврзани со функционери на СНС и јавни личности блиски до нив и луѓе поврзани со институции, за што , по правило недостигаше соодветен судски и политички редослед – од истрага и гонење до разрешување од должност.

Сето ова беше придружено со целосна политичка и медиумска доминација на актуелниот шеф на државата, Александар Вучиќ, кој со пречестите агресивни телевизиски настапи – особено на крајот на изборната кампања – се обидуваше да ја претстави СНС и себеси како клучна фигура и единствените борци за иднината на државата.

Српската напредна партија (СНС) прогласи „апсолутна победа“ во изборната ноќ, државната изборна комисија следниот ден објави дека СНС освоила 46,72 отсто од гласовите, со тесна победа во Белград, каде опозицијата верува дека победила, но дека е украдена со бројни злоупотреби.

Коалицијата на левиот центар Србија против насилството е втора на изборите со 23,56 отсто од гласовите, а трета е Социјалистичката партија на Србија (6,56 отсто).

Странските набљудувачи истакнаа дека кампањата за изборите, иако тој не беше кандидат, ја одбележа доминацијата на Вучиќ, која заедно со нелојалната конкуренција, пристрасните медиуми, носењето гласачи од Република Српска, миграцијата на гласачите и многу други нерегуларности придонесе за нерамномерни изборни услови.

Опозицијата бара повторување на изборите, а предлогот на меѓународните набљудувачи е Србија да прифати меѓународна помош за решавање на актуелната криза и дека најдобро е сите партии да ги повторат изборите во Белград.

Извештај на ЕК

И покрај скромниот напредок во процесот на европска интеграција и подготовка за отворање на одредени кластери во преговорите за членство во ЕУ, Србија се уште се држи далеку од лобито на Евроблокот и на црвената линија што Брисел ја повлече кон Белград.

Ниту Брисел, ниту Белград не можат да бидат задоволни од напредокот во процесот на евроинтеграции во текот на 2023 година, иако српскиот државен врв пред домашната јавност се пофали со некои точки во извештајот на ЕК кои укажуваат на напредок.

Но, во годишниот извештај на ЕК, Србија доби лоши оценки во клучните поглавја 23 и 24 за владеењето на правото. Беше истакнато дека Белград не се приклучи кон меѓународните санкции против Русија и не го затвори просторот за странско мешање, а на внатрешен план се уште има слаб надзор на јавните институции, со манипулации со информациите и прогон на новинарите и постојан притисок на властите против медиумите.

Забелешките на ЕК се однесуваат и на немањето напредок во нормализацијата на односите со Косово. Белград предизвика фрустрација во Брисел со политичкото „совпаѓање“ со планот на ЕУ за Косово од февруари и анексот прифатен во Охрид еден месец подоцна.

Србија одбива да ги спроведе сите делови од договорот, особено оној во кој се вели дека нема да го блокира членството на Косово во ОН, додека Косово останува на ставот дека е постигнат договор за основниот договор за нормализација и дека планот за негова имплементација де факто значи дека Србија го призна Косово, но дека Белград „бега“ од потпишувањето на договорот. Без напредок од двете страни во дијалогот за нормализација, ниту Белград, ниту Приштина не можат да сметаат на напредок во евроинтеграциите, јасно порачаа од Брисел.

Сепак, договорот се уште е во ќорсокак, каде што беше дополнително зацементиран со вооружениот инцидент во селото Бањска на северот на Косово на крајот на септември, кога еден полицаец и тројца напаѓачи беа убиени во судир меѓу паравоена група на Србите и косовската полиција, а неколкумина беа уапсени.

Одговорноста за нападот ја презеде Милан Радоичиќ, еден од лидерите на најсилната партија на косовските Срби и сестринската партија СНС – Српска листа, која е поддржана од официјален Белград. И покрај притисокот од Брисел и Вашингтон да се расчистат работите, обвинението против Радоичиќ се уште не е покренато, па судскиот исход е далечен.

Економија, инфлација, паризер, долг

Ниту Србија во 2023 година не беше имуна на негативните инфлациски движења. Од највисоката стапка од 16,2 отсто во март, инфлацијата сепак падна на осум отсто во октомври. Наспроти официјалните податоци за падот на цените, граѓаните и понатаму се жалат дека плаќаат значително повисоки сметки за основните намирници во продавниците и за струја и комунални услуги.

Во текот на годината, државата во неколку наврати делеше помош на пензионери, студенти, ученици и корисници на социјална помош, а прибегна и кон популистичка акција за прилагодување на цените за најсиромашните слоеви од населението.

Во таа акција, шефот на државата, Александар Вучиќ, лично во директни ТВ преноси го пропагираше поевтинувањето на саламата Паризер и потрошувачките кошници, што предизвика потсмев во Србија и во медиумите ширум регионот.

Економистите и аналитичарите истовремено предупредија дека мерките за државна помош се само нов бран на задолжување, кој дополнително ќе ја преплави државната каса во иднина. Во исто време, јавниот долг на државата, според податоците од октомври, изнесува 35,2 милијарди евра и е речиси двојно зголемен во однос на 17,7 милијарди колку што беше кога Српската напредна партија на Вучиќ ја презеде власта во Србија.

Топло ладно во регионалните односи

Регионалните и билатералните односи со соседите не напредуваа подалеку од состојбата во претходните години. Ова особено се однесува на Хрватска, бидејќи годината беше одбележана со дипломатски тобоган со меѓусебно протерување на високи дипломати.

Прво, на крајот на ноември, Белград го прогласи за непожелен првиот секретар на хрватската амбасада Хрвоје Шнајдер, на што реагираше Загреб со протерување на конзулот во српската амбасада Петар Новаковиќ.

Хрватска возврати и соодветно одговори на српското протерување на хрватскиот дипломат, изјави премиерот Андреј Пленковиќ, предупредувајќи дека таквите потези не придонесуваат за довербата и соработката меѓу Загреб и Белград.

Официјален Белград продолжи да одржува добри односи со Република Српска во турбуленциите што ги имаат властите на тој ентитет на ниво на БиХ, а претседателот на РС Милорад Додик е чест и добредојден гостин во Србија.

Србија се уште има особено добри односи со својот северен сосед Унгарија, „најдобри досега“. Со Бугарија, со донација на ЕУ од 46,9 милиони евра и поволен заем од ЕИБ, отвори гасен интерконектор кој ќе обезбеди снабдување и понатамошна дистрибуција на гас од Азербејџан до Европската унија.

Активностите во регионалната иницијатива Отворен Балкан, која Србија ја започна со владите на Северна Македонија и Албанија, продолжија. (ХИНА / МИА)