Крис Лидбитер од лондонски Телеграф, напиша една од најдобрите и најобјективни патеписни репортажи за Скопје. Вреди да се прочита.
Крис ЛИДБИТЕР (Телаграф)
Не треба да поминете повеќе од еден час во центарот на Скопје за да забележите дека главниот град на Северна Македонија има голем проблем со спомениците. Зависност од споменици, ако сакате. По само неколку минути во градот, не сум сосема сигурен дали сум во град или во историски забавен парк – каде речиси секој достоинствен и значаен момент е запишан во камен.
Опсесијата е започнува големата „Порта Македонија“, која остава извонреден впечаток на Триумфалната капија во Париз, иако оваа е свечено отворена во 2012 година. Само неколку чекори од портата е паркот Жена-Борец, зелен простор кој, и покрај неговото многу специфични име, се чини дека не содржи жени (иако има различни фигури на машки војници, писатели, политичари и револуционери).
Тоа е најзабележливо, на плоштадот Македонија, каде што споменикот „Воин на коњ“ се издигнува на 22 метри како една од највисоките и најконтроверзните урбани скулптури во светот.
Контроверзно? Насловот на уметничкото дело е намерно нејасен, но речиси секој турист што ја подига глвата нагоре кон јужноевропското сонце – и во топлото саботно утро, е убеден, иако повеќето локални жители поминуваат да го гледаат – знае дека бронзениот воен командант на пастувот, високо на неговиот столб над украсната фонтана, е Александар Македонски.
Тој беше инсталиран овде во 2011 година, како дел од поширокиот обид да се бара интелектуална сопственост на името „Македонија“ и да се одземе од соседна Грција (која го смета за свое). Но, мирот за името „Македонија“ беше „склопен“ во 2018 година, кога, преку Договорот од Преспа, „Република Македонија“ се согласи да се ребрендира во „Северна Македонија“, за да се разликува од грчкиот регион „Централна Македонија“. Оттогаш, идентитетот на Александар е официјално избришан од најистакнатите уметнички дела во Скопје. Исто како што уште повисоката (95 стапки/29 метри) статуа „Воин“ – директно спротивната, од другата страна на реката Вардар – дефинитивно, дефинитивно беше Филип Втори, таткото на Александар. Но, не повеќе.
Некој може да каже дека ова е само резултат на здравиот разум. На крајот на краиштата, најстрашниот воен лидер од четвртиот век п.н.е. и неговиот татко се родени во денешна Грција – во Пела, антички град чии урнатини се наоѓаат 25 милји западно од денешен Солун. Таму Филип има колосална гробница во Вергина – 20 милји подалеку на југ. Но, здравиот разум не секогаш бил релевантен фактор во неодамнешниот политички наратив за Северна Македонија.
Статуите се врзани за клучната година во приказната на градот; 2014. Или, поточно, „Скопје 2014“ – градежната оргија изведена по налог на поранешниот премиер.
Никола Груевски, отворен националист, беше на власт помеѓу 2006 и 2016 година; деценија во која – со намера да го преземе далечното минато за својата земја – тој беше движечката сила зад оваа локална културна војна. Во овој период беа подигнати неколку други споменици и објекти, меѓу кои и Порта Македонија и мостовите преку Вардар – Мостот на уметноста и Мостот на цивилизациите – украсени со друга хорска линија на статуи; на филозофи, актери и драматурзи.
Не сите овие додатоци стареат добро. Од трите огромни галии инсталирани на реката во 2012 година, само еден е сè уште во употреба, како ресторан (едниот е запуштен, другиот е отстранет). Груевски, во оваа приказна, беше осуден (во 2018 година) на две години затвор за корупција, но побегна во Унгарија и побара азил.
Барем Археолошкиот музеј на Македонија, кој доминира на брегот на реката, изгледа импресивно, дури и ако неговите обиди да имитира грчко-римски храм не успеваат. Но, неговата фасада со повеќе колони кои блескаат со премногу светлосни ефекти, како иновација од 2014 година, оддава дека се работи за објект кој не е оставнина на минатите вековите п.н.е.
Мислењето за скапото наследство на Груевски е поделено меѓу граѓаните на Скопје, каде што многу жители разбирливо го осудуваат расфрлувањето пари за суетни проекти кога тие може да се искористат за училиштата, болниците и патиштата. Всушност, статуата „Александар“ ги поттикна немирите. „Намерата, велат, е Скопје да изгледа како Париз“, рече Даница Павловска, од Асоцијацијата на архитекти во земјата, кога беше претставено пред 13 години. „Но, обемот на проектот за град со оваа големина е погрешен, како и бројот на објектите што е застрашувачко“.
А сепак, и покрај целиот гнев, „Скопје 2014“ стана препознатлив белег на една од најмалку признатите престолнини на континентот. А можеби и требаше. И покрај сета своја историја – а ја има многу, од кои ниту една не треба да се „позајми“ или присвои – Скопје е национален главен град само од 1991 година, кога тогашна Македонија прогласи независност од Југославија која се распаѓаше. Но, дури и во оваа ера на евтини буџетски авиокомпании, Скопје не е добро позната точка на картата. Има само еден лет до него од аеродром во Обединетото Кралство – услуга што од Лутон што ја нуди специјалистот за летови за источна Европа Wizz Air.
Се разбира, „анонимен“ не мора да значи „невидлив“. Скопје можеби е мал, но е целосно жив во своите најпрометни квартови. И неговата приказна е фасцинантна. На 26 јули 1963 година, земјотрес со јачина од 6,1 степени според Рихтеровата скала го погоди градот, уништувајќи 80 отсто од градот. Голем дел од она што можете да го видите сега датира од годините што следеа по оваа катаклизма. Навистина, тоа значи одредена рамномерна архитектура, родена од социјалистичките децении во блокот на Железната завеса, поранешна Југославија. Но, кога ќе прочитате за големината на катастрофата, можете да му простите на секојдневието.
Освен тоа, дури и ова има своја привлечност. Горе на ридот, на северниот брег на Вардар, Музејот на современа уметност ги носи сите белези на помпезноста на Источниот блок. Неговите темели беа поставени веднаш по земјотресот. Но, овде, во 2024 година, неговите во неговите галерии од цврст бетон, кои делуваат како широко платно за голем дел од уметноста и уметниците – од дела на Пикасо и Александар Калдер до инсталации што предизвикуваат внимание. Во меѓувреме, погледите низ огромните прозорци ви го привлекуваат вниманието и ви го задржуваат окото, прикажувајќи град кој е уште поинтригантен поради неговиот недостаток на профил.
Мора да се види
Археолошкиот музеј е голем по грандиозност, но со реална содржина, нудејќи неколку ситници од римската инкарнација на Скопје, Скупи – и богатство на вистински чуда кои фрлаат светлина на античка Тракија (додека сите не споменуваат дека Тракија во голема мера била она што е денешна Бугарија).
Музејот на македонската борба, историјата на земјата ја истражува од периодот на владеењето на Отоманската империја, потоа од делот од Втората светска војна и Студената војна. Ако не сте не сте очајни да ја истражувате партизанската политика од крајот на 19 век, тука е
Музејот на современа уметност (види погоре) – не само затоа што прошетка до него ќе ве однесе покрај Калето. Изградена во шестиот век и со византиско потекло, но зајакната и проширена од Османлиите откако ја презеле контролата во 1392 година, оваа моќна тврдина сè уште го надгледува Вардар од карпа на нејзиниот северен брег – и е една од ретките очигледни структури што го преживеале земјотресот.
Поранешната главна железничка станица, била изградена како класичен железнички објект помеѓу 1938 и 1940 година со целосно бледо мермерна централна купола, беше тешко оштетен во 1963 година. Но, неговото десно крило беше спасено и денес има „задгробен живот“ како Музеј на градот.
Ако имате време, вреди да се вози 10 милји југозападно од Скопје, до кањонот Матка – геолошко ремек дело во извонредна природна убавина, каде што пробива реката Треска (притока на Вардар), во варовникот на планината Сува Гора.
Најкул агол
И покрај сите несуптилни референци за Александар Велики, една друга ера – и поинаква владејачка елита, оставила траен белег во центарот на Скопје. Отоманската епоха на градот траела повеќе од пет века (1392-1912) и е жива и здрава во Старата чаршија, распространет лавиринт од патеки и улички кои се простираат на северната страна на Вардар. Областа е грациозна со минарето на Мустафа-паша џамијата (ехо од 1492 година, и веројатно најдобро преживеан објект од земјотресот во градот). Атмосферата се надополнува не од повикот за молитва, туку од постојаниот метеж на разговор во многу кафулиња и ресторани. Чаршијата не е нужно место за доцна ноќна веселба (иако можете да земете коктели во Eight Kitchen & Bar), но целиот живот се преселува тука откако ќе зајде сонцето – од семејства кои доаѓаат на вечера до чајџилниците со наргиле.
Јадење со потпис
Како и во многу делови на Балканот, бурекот е популарен оброк за појадок или ужина; пециво полнето со сорти на месо, сирење, компири, спанаќ, а понекогаш и со мешавина од сите повеќе состојки. Многу ресторани во Старата чаршија нудат негови верзии, како и сочно месо на скара – свинско и пилешко – со погачи. „Пчела“ е еден од најдобрите.
Најголем извоз
Духот на Отоманската империја околу чаршијата (и секој градски бар) го надополнува ракијата, огнената овошна ракија на јужниот дел на Медитеранот. Северна Македонија го смета за свој национален пијалок, кој го има и со вкус на слива или кајсија.
Британски еквивалент
Ако мора да избереме, тогаш, Кардиф. Како град кој растел околу замок на ридот и регионален главен град со амбиции да стане главен град.
Забавен факт
Скопје има црвени двокатни автобуси, во знак на почит на (или, можеби, на бесрамната мимикрија на) Лондон – уште една од чудните идеи на Груевски за ставање на градот на мапата.
Како да стигнете до Скопје
Wizz Air (0330 9770444) лета за Скопје од Лондон Лутон, со почетна цена од 29 фунти во секој правец. Двокреветните соби во хотелот Александар Сквер Бутик со четири ѕвезди (00389 2 311 1141) чинат од 57 фунти за ноќ. Агенција со балканска понуда Regent Holidays (0117 453 5461) нуди петдневен „Скопски краток одмор“ кој го вклучува кањонот Матка и еднодневна екскурзија до градот Охрид со цена од 935 фунти по лице (вклучувајќи ги авиобилетите).
