„Вардарска долина“ – енергетска визија или недостижен мегапроект?

Проектот „Вардарска долина“, замислен како најголема хидроенергетска и инфраструктурна инвестиција во поновата историја на Северна Македонија, веќе три децении егзистира како амбициозна визија – но сè уште без реална реализација. Здружението „Инженери на Република Македонија“ деновиве повторно го актуализираше проектот, предупредувајќи дека трасата на идната брза железничка пруга би можела да го загрози неговиот развој.

Проектот предвидува изградба на вкупно 12 хидроелектрани долж коритото на реката Вардар, од Скопје до Гевгелија, со што би се создал интегриран систем на хидроакумулации, регулација на водотеците и зголемување на енергетскиот капацитет на државата. Според достапните планови, најголемиот дел од енергијата би ја произведувале хидроелектраните кај Велес и Градец, со комбиниран капацитет од над 500 GWh годишно, додека останатите 10 би имале каскаден, но значителен придонес.

Вкупното производство, според студиите, би достигнало над 1.000 GWh годишно – што претставува околу една петтина од тековната национална потрошувачка. Тоа би ја намалило зависноста од увоз и фосилни горива, велат стручњаците, истовремено обезбедувајќи чиста, обновлива енергија и зголемена енергетска безбедност.

Проектот не е само енергетски. Во него е вклучена и реконструкција на транспортната инфраструктура – дислокација на 80 километри од автопатот и железничката пруга заради формирање на акумулациите, што според некои пресметки би чинело над 200 милиони евра. Овој дел сега се наоѓа во конфликт со новите планови за брзата пруга, која е дел од Коридорот 10, и според експертите, директно се преклопува со дел од трасите предвидени за акумулации.

Иако проектот има сериозен енергетски и економски потенцијал, неговата реализација е блокирана од повеќе фактори: политичка нестабилност, недовршени или застарени студии за изводливост, отсуство на конкретен инвеститор и несогласувања околу финансирањето. Досега се изработени неколку обемни физибилити студии – првата од францускиот конзорциум EDF и CNR во 90-тите години, а понова верзија и од швајцарската компанија „AF Consult“. Дел од проценките велат дека проектот може да се отплати од сопствени приходи, особено доколку се обезбедат поволни меѓународни кредити.

Сепак, остануваат отворени прашањата околу еколошкото влијание, регулирањето на водните текови и заштитата на плодното земјиште. Поддржувачите на проектот тврдат дека акумулациите би имале повеќекратен ефект: стабилизација на водните ресурси, заштита од поплави, подобрување на земјоделските приноси, но и создавање на нови рекреативни и туристички зони.

Денес, „Вардарска долина“ останува симбол на неискористен потенцијал. Дали ќе остане така зависи од политичката волја, подготвеноста за стратешко планирање и способноста за надминување на инфраструктурните и еколошките предизвици. За некои, тоа е колосек на иднината. За други – утописки проект од минатото.