Skip to content
Војната во Украина повторно го покрена прашањето за активирање на воената служба во многу европски земји. Ова прашање, како безбедносно и политичко, покрена големи дебати во многу земји оценуваат воените експерти во земјите членки на Алијансата и на ЕУ, но и во други земји надвор од овие сојузи.
Мирјана ВАСИЛЕВА
Новата геостратешка ситуација во Европа уште еднаш го отвори прашањето за воведување на задолжителен воен рок.
Најголемиот број земји-членки на ЕУ и на Европа имаат професионална армија. Единствените вистински исклучоци се Швајцарија и Австрија, земји на кои често се повикуваат поборниците за враќање на воената служба и каде што воената служба е задолжителна, но приговорот на совеста е можна, па таа обврска може и да се избегне. Во светлината на актуелните контроверзи за ова прашање интересни се примерите на Шведска, Литванија и Грузија, кои прво го укинаа, а потоа го вратија воениот рок.
Задолжителниот воен рок се враќа во Европа
Во цела Европа има официјални и неофицијални иницијативи за враќање на обврската за воен рок или за зголемување на бројот на регрути.
Што се однесува до земјите од Балканот и од земјите на поренешна Југолсавија, во Србија официјалното враќање на воената служба беше предложено од Генералштабот на армијата на оваа земја.
„По деталното разгледување на општата безбедносна ситуација и современите предизвици со кои се соочува Србија како воено неутрална земја, се наметна потребата од прилагодување на моделот на регрутирање на Армијата, што ќе овозможи зајакнување на севкупниот регрутен потенцијал и обука на поголем број граѓани за одбрана на нашата држава“, се наведува во соопштението на Генералшатбот на Војската на Србија.
И во Хрватска во тек е дебата дали да се воведе задолжителен воен рок. Задолжителната воена служба во оваа земја беше суспендирана во 2008 година и заменета со доброволна воена обука, но во последно време повторно се актуелизира оваа проблематика, за која во јавноста се води многу интезивна дебата.
Една од најголемите пречки за воведување на задолжителен воен рок е незаинтересираноста на младите за воениот рок. Министерот за одбрана на Хрватска Иван Анушиќ неодамна изјави дека се работи на три сценарија за стажот на воениот рок, кои треба да се знаат следната недела.
Андреј Пленковиќ, премиерот на Хрватска, изјави дека, во сегашните околности во светот „не е лошо“ што Министерството за одбрана на Хрватска размислува да организира куси обуки „за да може поширок број луѓе да се запознаат со основните вештини што ги немаат помладите генерации“.
Прва поранешна југословенска република која воведе професионална армија беше Словенија, во 2003 година.
Во 2006 година, Црна Гора на референдум гласаше за одвојување од Србија, а истата година ја укина обврската за служење војска. Таа земја стана членка на НАТО во 2017 година, а две години подоцна воведе доброволно служење воен рок.
По најавите од Белград и Загреб, министерот за одбрана на Црна Гора, Драган Краповиќ изјави дека враќањето на задолжителниот воен рок ќе донесе подобар кадровски и долгорочни придобивки за целиот одбранбен систем, но дека не е за тоа. во моментот.
Како и Црна Гора, така и Северна Македонија ја укина задолжителната воена служба во 2006 година, а на 27 март 2020 година и таа стана членка на НАТО.
Босна и Херцеговина ја укина задолжителната воена служба во 2007 година.
На крајот на декември 2023 година, заменик министерот за одбрана на Косово, Шемси Сиља, најави дека во 2024 година во училиштата ќе се воведе настава за одбрана и безбедност, со што ќе се олесни служењето на војската.
„Доколку учениците учат, на крајот од школувањето ќе им биде полесно да ја завршат задолжителната служба од три месеци, или според претходниот план, три месеци во зима и три месеци во лето. Но, барем да почнеме со тримесечен пилот проект“, рече тој тогаш.
Северна Македонија нема причини за враќање на воениот рок
Министерката за одбрана на Северна Македонија на оваа тема деновиве изјави дека во земјата нема зголемена безбедносна закана во земјата за да се враќа служењето на задолжителниот воен рок.
„Кога зборуваме за можноста за враќање на воениот рок треба да знаеме кои се последиците или предизвиците со кои можеби би се соочувале како држава. Прво и првенствено немаме зголемена безбедносна закана за да го враќаме служењето на воениот рок. Меѓутоа и не само од аспект на заканата, тоа ќе значи вложување на многу дополнителни финансиски средства и што е уште поважно, тоа ќе значи дека сите оние коишто ќе наполнат 18 години, ако тој биде задолжителен, нема да можат да бидат активни на пазарот на труд во тој период, ниту пак да го продолжат навремено образовниот процес“, изјави Петровска.
Според неа, во денешно време кога младите се жедни или да научат нешто повеќе или да заработат, прекратувањето или одлагањето на тоа нивно право повеќе ќе биде на штета не само на нив, туку и на државата.
„Концептот на доброволно служење на воениот рок го напуштивме некаде 2005-2006 година и лично, ако јас се прашувам и како граѓанин, меѓутоа како министер за одбрана, ќе кажам дека тоа е една од подобрите одлуки кои биле донесени во развојот на македонската Армија“, смета Петровска, додавајќи дека благодарение на оваа одлука имаме професионална армија, а нејзината професионалност го држи квалитетот на Армијата.
Таа потенцира дека градењето на капацитетите на македонската Армија се случува во континуитет, а резултатите кои ги гледаме преку нивното учество и во вежби во НАТО и во меѓународните мисии.
16 земји имаат некаков облик на воена служба, се проширува кругот
Од Финска, Шведска, Германија и Чешка пристигнуваат вести дека поради силното вооружување на Русија и зголемениот песимизам за исходот од војната во Украина, овие земји се подготвуваат за можна голема војна во Европа, вооружување и подготвување за одбрана.
Во светло на актуелните најави за евентуално воведување задолжителна едномесечна воена обука и дебатата за одмрзнување или не регрутирање, интересно е да се види како стојат моментално работите на овој план на други места во Европа.
Фактите покажуваат дека од 40 европски земји кои имаат вооружени сили, 16 од нив имаат некаков воен рок, додека меѓу поранешните републики на поранешна Југославија ниту една земја нема задолжителен воен рок.
Грција има најстрог систем, а Шведска и Данска имаат најлиберален систем, во Финска има и сајбер воена служба
Вкупно 16 земји во Европа имаат задолжителен воен рок, но само мал број имаат реална регрутација со потенцијални кривични санкции за оние кои нема да одговорат на повикот
Армиите генерално имаат доволен број доброволци. Грција има најстрог систем, а Шведска и Данска имаат најлиберален систем.
Финска
Со години, една од најсреќните земји во светот – Финска, никогаш не ја укинала обврската за служење војска. Финска има и најтранспарентен систем – каде што сите информации, до најситни детали, се достапни на јавноста на фински, шведски и англиски јазик.
Секоја година, околу 21.000 млади Финци служат во армијата 165, 255 или 347 дена. Зависи од тоа во која гранка на армијата се распределени. Обуката за војниците трае три месеци. Основната обука трае месец и половина, а специјалистичката обука исто така трае месец и половина. Како во војската на Србија, на пример.
Има и сајбер воена служба. По месец и половина основна обука, војниците одат во специјализирани центри за сајбер одбрана. Во случај на војна, тие се одговорни за сајбер одбраната на нивната татковина – Финска.
Во касарните на финските одбранбени сили војниците спијат во соби со осум до 12 кревети, а бањите се заеднички. На теренот војниците се сместени во шатори од 10 до 20 луѓе и се греат на шпорет на дрва.
Официјалните податоци велат дека 3.000 млади луѓе се повикуваат на приговарот на совеста и служат како цивили. Околу 23 отсто од младите, според критериумите на одбранбените сили на Финска, не се способни за војска.
Шведска
Една од земјите што го вратија воениот рок е Шведска. Интересно е што до 2010 година воен рок требаше да служат само мажи, а кога обврската беше вратена во 2017 година, за воен рок се пријавуваат и жени.
Но, обврската е формална бидејќи годишно, од 120.000 млади мажи и жени кои се способни за војска, нешто помалку од 5.000 ја носат униформата. Од сите се бара да се регистрираат на веб-порталот, да ги пополнат упатствата и потоа војската избира. Во процесот на селекција се вклучени млади луѓе кои во анкетниот лист посочиле дека ќе служат војска. Така, вооружените сили на Шведска добиваат реално мотивирани и подготвени регрути.
Воениот рок трае од четири до 11 месеци, а потоа војниците се префрлаат во резерва или продолжуваат со обука во вооружените сили, доколку сакаат да бидат офицери и подофицери.
Норвешка
Норвешка има сличен хибриден систем како и Шведска. Сите млади мажи и жени кога ќе наполнат 18 години пополнуваат прашалник. А ги има околу 60.000 годишно. Потоа, нешто помалку од една третина или 17.500 млади луѓе се поканети во центрите за регрутирање и армијата избира 8.500 од физички најподготвените. Од тој број, околу 7.500 успешно ја завршуваат воената обука. Третина од регрутите се жени.
По воениот рок, кој обично трае 12 месеци, војниците се префрлаат во резерва или продолжуваат со обука за подофицери и офицери. Резервистите имаат бројни привилегии ако се вработат во јавните служби.
Данска
Данска има и формално задолжителен, но реално доброволно служење воен рок. Младите Данци ги имаат сите информации за воената служба во вооружените сили на Кралството Данска и каде, кога и како можат да аплицираат. Воената служба трае 8 месеци за повеќето регрути, а во некои единици на Кралската гарда и од 9 до 12 месеци.
Условите се одлични, односно во касарните има висок стандард. Но, затоа психофизичките стандарди се високи и понапорни од другите армии. Официјалните податоци велат дека во 2022 година, од околу 39.000 млади луѓе, 15.419 биле способни за војска или само 40 отсто. Од тој број, 4.717 служеле војска, а 523 во државна служба. За споредба, во 1999 година, од 30.000 млади мажи, 57 отсто биле способни за војска.
Естонија
Единствената поранешна комунистичка земја, членка на Европската унија и НАТО која никогаш не го укинала воениот рок е Естонија. Најголемиот број регрути служат осум месеци, а резервните офицери, подофицерите, припадниците на телекомуникациите и сајбер одбраната служат 11.
Првите четири месеци се индивидуална и специјалистичка обука, а остатокот е колективна обука во рамките на одредена воена единица. Обуката се одвива што е можно поблиску до местото на живеење на регрутот.
По завршувањето на воениот рок, војниците се распоредуваат во единиците според територијалниот принцип. Така што во потенцијален вооружен конфликт луѓето ќе се познаваат, ќе имаат поголема меѓусебна доверба и добро ќе го знаат теренот што го бранат од потенцијален агресор.Има државна служба. Од околу 6.500 млади мажи кои се полнолетни секоја година, околу 3.500 служат војска. Државната служба трае 12 месеци.
Летонија
Од 1 јануари 2024 година војската е задолжителна во Летонија. Во текот на целата 2023 година имаше доброволно пријавување, како начин на приспособување на јавноста на воена служба. На првиот оглас за 300 места се пријавиле 468 лица. Во текот на 2022 година, вкупно 1.239 млади Летонци волонтираа да служат во армијата. Нема информации од јавен карактер дека војската има потреба од луѓе.
Засега армијата има околу 6.700 униформирани припадници и 17.400 резервисти во единиците на војската и Националната гарда. Официјалниот став на државата е дека нема да испраќа воени повици за задолжителна служба се додека волонтираат доволен број луѓе.
Литванија
Уште една од ретките земји што го укинаа воениот рок во 2010 година, а потоа го вратија во 2015 година.
Од вкупно 23.000 млади Литванци кои годишно се квалификуваат за војска, само 3.500 до 4.000 служат во вооружените сили. Работодавачите добиваат шестмесечна субвенција доколку нивниот вработен биде избран за воен рок. За сите регрути воениот рок трае 9 месеци, по што повеќето одат во резерва, а помал број се активираат како професионални војници.
Австрија
На референдумот во 2013 година, австриските граѓани го отфрлија укинувањето на обврската за служење војска. Во последните неколку години, бројот на оние на воена возраст е околу 30.000 и просечно 55 отсто или 16.000 служат воен рок од 6 месеци, а 45 отсто или 14.000 цивилен мандат од 9 месеци.
По воената служба, војниците се префрлаат во резерва на австриската армија. Помал број се вработуваат и стануваат професионални војници. Има случаи и постои можност по отслужување на воениот рок, регрут да потпише договор за 3 месеци работа во војска и да зема месечна плата од 3.700 евра.
Швајцарија
Една од најсилните традиционални вредности на Швајцарија е воената служба. На референдумот во 2013 година, Швајцарците со големо мнозинство го отфрлија укинувањето на воениот рок.
Воената служба трае 18 недели основна обука и дополнителни 18 недели за резервните подофицери и 22 недели за офицерите.
Потоа младите се резервисти девет години, а офицерите и подофицерите остануваат резервисти до 65-годишна возраст.
Со цел да се подобри состојбата со човековите права, од почетокот на 2023 година, освен католички и протестанти, Швајцарија воведе и воени капелани за муслиманите и Евреите.
Грција
Грција има најстрог систем на воена служба. Вооружените сили имаат околу 47.000 регрути секоја година. Воениот рок трае 12 месеци, државната служба 15 месеци.
На островите во Егејското Море војската служи девет месеци. Mлади мажи во семејства со четири или повеќе деца, врвни научници и регрути чии родители се постари од 70 години служат пократко.
Војска не служат жени, монасите на Атон, самохрани родители, татковци на три или повеќе деца и оние кои медицински не се способни да служат војска. Од вкупно 59.000 млади луѓе кои полнолетни секоја година, 80 отсто служат војска, а 20 се неподобни за војска, ослободени од воена должност и приговарачи на совест.
Кипар
Кипар има сличен и строг систем. Нема официјални податоци за тоа колку регрути има и кои конкретни задачи ги извршуваат.
Северниот дел на островот е под турска окупација веќе 50 години и затоа нема опуштање.
Националната гарда на Кипар има 12.000 војници, а секоја година полнолетни се 5.100 млади мажи.
Воениот рок трае 14 месеци и во исклучителни случаи поради здравствени или семејни причини може да биде и пократок. Нема податоци колку млади поднесуваат приговор на совест на кој имаат право.
Турција
Иако нема многу официјални податоци, официјално задолжителната воена служба во Турција трае 6 месеци.
Се злужи во армијата и во жандармеријата, која во мирно време е подредена на МВР.
По завршувањето на службата, регрутите се префрлаат во резерва или аплицираат за работа во армијата или жандармеријата.
Официјални податоци за бројот на регрути не се достапни. Медиумските проценки врз основа на интервјуа со воени претставници велат дека има околу 200.000 регрути во армијата во секој момент.
Молдавија
Иако веќе неколку години се работи на укинување на обврската за служење воен рок, поради ограничените финансии, Молдавија сè уште кани регрути и има воена обврска.
Воениот рок трае 12 месеци и во текот на 2023 година, околу 2.750 Молдавци ја облекле униформата.
Русија, Белорусија и Украина имаат најригиден систем
Заради актуелната војна, Русија и Украина имаат најригиден систем на воена служба, каде што е на сила мобилизацијата. Во Русија, мнозинството граѓани се уште не се мобилизирани, а во Украина на регрутите им е забрането да ја напуштаат земјата.
Белорусија, никогаш не ја укинала воената служба. Вкупно 45.000 млади мажи годишно се обучуваат за армијата. Воениот рок трае 18 месеци за војниците со средно образование и 12 месеци за оние со високо образование.
Според официјалните податоци во 2020 година, 6.000 млади мажи биле испратени на воена служба во 2021 година, а 10.000 во 2022 и 2023 година. Иако расте бројот на потенцијални регрути, сепак повеќето не служат поради различни причини, главно медицински.
Казната за неодговарање на покана е до 5 години затвор.
САД – Националната гарда
Интересен пример се САД, земја која денес е пример за многу членки на НАТО. Американците имаат Национална гарда која ѝ служи на земјата и во воен и во цивилен контекст.
Нејзините членови може да се мобилизираат за служба во согласност со потребите на државната или федералната влада, а мобилизацијата вклучува повикување на единиците на гардата или гардиските резерви во служба за да одговорат на конкретни предизвици или задачи.
На пример, пилот на цивилна авиокомпанија, кој исто така е член на Националната гарда, ќе биде повикан на воени вежби и ќе биде платен за тоа, во случај на општа закана за земјата, како што е терористичкиот напад од 11 септември 2001 година.
Националната гарда на САД има двојна улога, како на државно ниво под контрола на гувернерот, така и на федерално ниво кога ќе биде активирана од американскиот претседател.
Националната гарда на САД има сложена структура која ги вклучува Активната гарда и резерва (AGR) и Традиционалната гарда и резерва (TGR).
Генерално, Националната гарда игра клучна улога во американскиот воен систем, обезбедувајќи флексибилност и поддршка во различни ситуации, без разлика дали на државно, федерално или меѓународно ниво.
