Зошто поп-културата треба да биде училишен предмет?

Пишува: Александар С. ЈАНКОВИЌ

Преземено од „Велике приче“

Да почнеме со „Неретва“ и „Сутјеска“, но би можеле да почнеме со филмовите на Крвавац „Мост“, „Валтер“, „Партизанска ескадрила“ за партизаните, за да ги поставиме темелите на таа стара идеологија во контекст на ерата. А партизаните и Новиот завет можеме да ги споиме во „Времето на чудата“ на Паскаљевиќ. Има и книги. Можеби прерано? Можеме да го гледаме „Рио Браво“ за да видиме зошто тие постари генерации биле ентузијасти за каубојците. Можеме да зборуваме за човекови права, расни, полови, сексуални. На наједноставен начин да се каже зошто Мартин Лутер Кинг е важен. И Мери Квант. Или да зборуваме за хипиците и за што се залагале? Ајде да ги гледаме „Брилијантин“ и „Малата сирена“ и да научиме зошто девојките не смеат да се однесуваат како Сенди и Ариел, да прават се за да му угодат на мажот што го сакаат, па дури и да се променат себеси. И толку за Дејвид Боуви, или Кејт Буш. Нивната уметност го спаси светот.

Дали Капра или „Партибрејкерс“  можат да ги спасат младите од заблуда?

Учениците од Првата белградска гимназија потресени од трагедијата во „Рибникар“ дадоа заедничка изјава за состојбата на образовниот систем кој три децении трајно пропаѓа. Тие, меѓу другото, предложија создавање и имплементација на нов, сеопфатен предмет кој треба да биде ефективен во препознавањето на состојбата во која се наоѓаме како народ, но и во понудата на некакво решение.

Пред неколку години во средните училишта имаше предмет „Јазик, медиуми и култура“, но почетниот ентузијазам брзо се изгуби во слабата компетентност и мотивација на предавачите. Има идеја „Граѓанско образование“ да се прошири на одредени модули (социологија, етика, право…). Новиот предмет сепак не беше признаен пред се поради буџетските проблеми и ригидниот образовен систем кој толку многу пропаѓа. Меѓутоа, зошто да немаме волонтерски караван составен од професори по хуманитарни науки, кои би ги предавале основите на поп-културата во неколку термини, на пример во сабота (исто како во филмот за Џон Хјуз, „Клуб за појадок“)?

Премногу хипи? Премногу анархолиберален? Премногу западни вредности? Не мора да значи. Можеби еден филм, како „It’s a Wonderful Life“ на Френк Капра, навистина може да спаси цели светови? Можеби една песна како „Сакам да знам“ од Партибрејкерс може да создаде сосема нови светови?

Неодамна, продуцентот Рик Рубин изјави дека Битлси се доказ дека Бог постои. За ова можеме да зборуваме во веронауката, но со напомена дека не зборуваме за наука во класична и буквална смисла на зборот, туку за религиозна догма (која воопшто не е погрдна). Кога сме веќе кај религијата, не би можел само еден филм, расколничкиот и не многу богохулен „Последното Христово искушение “ на Мартин Скорсезе да понуди избор, ненаметлив, недогматичен, но од длабочините на душата, и Христовата и нашата.

Популарната уметност се соочува со бројни искушенија. Елитистите имаат тенденција естетски да ја омаловажуваат. Ја следат гласини дека го жртвува естетскиот квалитет заради комерцијални интереси (што е само делумно точно). Најголемата грешка се обидите да се вреднува и да се оцени со естетски стандарди дизајнирани да се вреднуваат делата од елитната култура и уметност.

Да почнеме со „Неретва“ и „Сутјеска“, но би можеле да почнеме со филмовите на Крвавац „Мост“, „Валтер“, „Партизанска ескадрила“ за партизаните, за да ги поставиме темелите на таа стара идеологија во контекст на ерата. А партизаните и Новиот завет можеме да ги споиме во „Времето на чудата“ на Паскаљевиќ. Има и книги. Можеби прерано? Можеме да го гледаме „Рио Браво“ за да видиме зошто тие постари генерации биле ентузијасти за каубојците. Можеме да зборуваме за човекови права, расни, полови, сексуални. На наједноставен начин да се каже зошто Мартин Лутер Кинг е важен. И Мери Квант. Или да зборуваме за хипиците и за што се залагале? Ајде да ги гледаме „Брилијантин“ и „Малата сирена“ и да научиме зошто девојките не смеат да се однесуваат како Сенди и Ариел, да прават се за да му угодат на мажот што го сакаат, па дури и да се променат себеси. И толку за Дејвид Боуви, или Кејт Буш. Нивната уметност го спаси светот.

Можеби би било најдобро да зборуваме за „нашата“ популарна култура, од Ѓорѓе Марјановиќ до Лука Блек. Од Јосипа Лисац до Констракта. Ајде да зборуваме за тоа колку отсекогаш сме биле силни во стриповите. Да го поканиме Зоран Јањетов да ни ја раскаже својата успешна приказна. И за Star Trek. Ајде да погледнеме зошто Спилберг е „најголемиот“ режисер на сите времиња, од слатки вонземјани до Холокаустот. Да ја погледнеме љубовта помеѓу мажот и кучето во „Умберто Д“ на Де Сика. Да се ​​искачиме назад или напред кон детските маѓепсани кругови на Мијазаки или општата едноставност и филантропија на Чаплин. Но, пред тоа треба да ги поставиме основите и темелите. Зошто?

Популарната култура не е кохерентен концепт, нема органска целина и е подложна на промени. Тоа не е фиксно или конкретно, бидејќи клучот за разбирање лежи во секојдневниот живот. Неговото конечно значење не постои, бидејќи постојано се редефинира и оценува, а списокот на канонски дела на поп културата се проширува. За разлика од народната култура, која е подредена на заедницата и вкоренета во наследството, кодот (или кодот) на популарната култура се заснова на непостојаност, двосмисленост и слободни форми на изразување. Според Ралф Шнел, лингвистичката сличност со англискиот глагол поп (звук создаден со пукање) предизвикува асоцијации со шок ефекти, протест, субверзија, инсценирање и гламур, како и со други истовремено иритирачки и отрезнувачки средства кон кои се стреми поп-културата.

Поради ова, поп-културата уметност како дел од популарната култура е соочена со бројни искушенија. Елитистите се склони да ја омаловажуваат естетски и да и даваат на нејзините дела априори негативна конотација. Елитистичката критика се однесува главно на безвредни дела од популарната уметност, игнорирајќи ги достигнувањата кои целосно би ги побиле и ги оневозможиле таквите поими.

За време на нејзиниот врв (1960-тите), поп-културата се промени, обликувајќи ја сопствената пасивна и активна улога. Пасивноста се рефлектира во тенденцијата да се биде „огледало“ на нештата какви што се и какви што треба (додавајќи гламур во одредена и специфична мера) во доменот на забавната индустрија, големите холивудски продукции и политички коректните ѕвезди. Активна се потпира на потенцијалот на нејзината социјална акција. Поп-културата стана способна да поддржува и води големи културни промени, на пример, во областа на музиката и филмот, литературата, како и промените во општествените ставови кон војната и уништувањето, семејството, религијата и други важни прашања од 1960-тите наваму. Субверзивното функционирање се појавува во историски контекст кога текстовите на поп културата стануваат поле на изразување на маргинализираните општествени идентитети и функции (антиглобализам, антисемитизам, пацифизам, општествено свесни филмови, албуми и песни кои го критикуваат политичкиот систем, борбата за правата на малцинствата ).

За средношколците изучувањето на поп– култура не би било тешкотија, туку задоволство. Артефактите на поп-културата би ги облагородувале, би се определиле за хуманистички императиви, би развиле љубов кон уметноста и би помогнале во (не)оживување на сопствените желби, можности и што е најважно, страста.

Поп-културата има различни истории (шеесеттите години го претставуваат процутот на индивидуалноста, приватноста и културната слобода, додека седумдесеттите се поврзуваат со феминизмот, еманципацијата на „црната“ култура…) и како таква претставува еден вид фолија а деукс со потрошувачот. Тоа значи дека секој потрошувач на популарната култура има право на сопствена перцепција, класификација или периодизација на таа култура. Тој воспоставува интеракција со својот вид, што може да создаде сосема поинаков систем на културна евалуација што е подложен на промени и довршување. Како што вели Иан Чемберс: „Поп-културата е општествена вежба во форма, вкус и се активира во флексибилната сегашност со отфрлање на тесниот премин на церебралниот свет на официјалната култура“. Поп-културата афирмативно го трансформира секојдневието. Луѓето живеат низ поп-културата, а не покрај неа. Затоа популарната култура е важен и ефективен дел од материјалната реалност на историјата која успешно ги обликува можностите на нашето постоење.

Поп-културата, всушност, неславно ги спојува комунистичкиот, псевдоутописки идеал универзална култура и западните аспирации на глобалниот пазар. Во своите размислувања за поп-културата, митрополитот Јован Ќулибрк тврди: „Поп-културата како вистински Gesamtkunstwerk не значи само дека е тотална синтеза на сите уметности, туку дека е избришана границата меѓу уметноста и животот“.

Грил Маркус, еден од современите американски толкувачи на популарната култура, верува дека поп-културата е оптимистичка по дефиниција и дека во суштина се однесува на постојано движење напред. Рокенролот е поврзан со младешко чувство за време и отфрлање на смртта. Песимизмот на поп-културата е самоугоден и самоупустлив и секогаш нуди излез од траумата по рецептот „страдањето те прави помудар“, без да бара подлабоко размислување, туку едноставно потопување во понудената целина. Маркус верува дека рок-албумите, снимени во вториот дух, се главно превртен нарцизам.

Тој понатаму тврди: „Рокенролот значи затоа што е забавен, неочекуван, анархичен, уредно спакуван со интензивна плуралност на добри времиња и добри идеи, но ниту младите изведувачи ниту младата публика не можат буквално да ја прифатат нивната невиност“.

Разбирање на поп културата како место на проникнување на висока, маса, елита, авангарда итн. култура, логично е да се земат предвид нејзините индивидуални односи со некои од тие видови. Растот на модерната индустрија, од крајот на 18 век до подемот на империјализмот, доведе до урбанизација на повеќето западни земји (во Австралија, Америка и Европа). Нови технологии, писменост, т.е. новиот начин на живот доведе и до нова социо-економска основа, раѓајќи ја модерната популарна култура која вклучуваше и илустрирани весници, списанија, романи, фељтони, новели, памфлети, разгледници, детски сликовници, каталози, фотографии, музика, популарен театар. Чарлс Дикенс, Жил Верн, Зен Греј, Херберт Џорџ Велс воведоа нови жанрови во литературата (детективски роман, вестерн приказна, СФ, пулпа…). Оперетата, водвилот и музичката сала ја привлекуваа растечката и сè побројна средна класа. Пронајдокот на гасното осветлување го револуционизираше театарскиот живот, кој стана образец за „како да се помине една вечер“. Печатените изданија на популарни книги, фотографии, фонограф… доведоа до појава на најдемократската уметност – филмот.

Во современите урбани општества, популарната култура беше обликувана со масовно производство и нови технологии (филм, радио, телевизија, книги, музика, видео игри, стрипови…) кои ќе доведат до појава на културни индустрии. Од друга страна, факторите на високата – а со тоа и елитата – култура останаа непроменети: декоративен минимализам, дизајн, ликовни уметности во музеите, дебати поддржани од владата, уживање во вино, патувања во Европа и Африка, природни науки, особено ботаника, класична литература и музика, поезија, голема опера, спорт (веслање, поло), филозофија, религија, балет… и пред се канонски прифатени списоци на дела кои ја формирале историјата на одредени уметности. Докажаните вредности на поп-културата ја избришаа линијата на разграничување што постоеше меѓу неа и класичната култура.

Во оваа смисла, рок музиката стана и класична музика на нашето време, што не е фраза, туку факт ако се земат предвид високите естетски достигнувања на многу рок бендови, од Битлси, Кинкс, Пинк Флојд и Дорс до „прогресивната“ Битие, Да или Емерсон, Лејк и Палмер. Покрај поп културата има и масовна култура. И двата концепта подразбираат масовна публика, но масовната култура е онаа што ја избира и одредува групата на власт, која доминира и манипулира со масите наметнувајќи култура, пораки и текстови одозгора. Популарната култура ја избира и избира публиката (слоевите на публиката одоздола), па таа претставува израз на нивната волја, вкус и пораки. Со други зборови, масата е културен образец наметнат „од врвот“ наменет за пасивизиран реципиент; фабрикувани со лажна изборна ситуација. Популарното тргнува „од основата“ каде што активноста на примачот се потврдува во реална изборна ситуација.

Најточната социолошки интонирана разлика помеѓу масата и популарната култура ја даде Џон Фиск. Според него, масовна култура се наметнува на оние кои се пасивни и немоќни. Таа произведува покорна маса луѓе, како збир на атомизирани индивидуи несвесни за својата класна положба и различни општествени припадности, што заедно ги става во позиција на целосно обесправени и беспомошни луѓе. Популарната култура, напротив, е жив, активен процес кој се развива одвнатре, а не се наметнува однадвор. Создаден е од луѓе кои претставуваат променлив збир на социјални припадности (класа, пол, возраст, место на живеење или што и да е). Оваа култура им припаѓа на обичните луѓе и не треба да се третира како потрошувачка, туку како активен процес на создавање и пренесување значења и задоволства.

Поради сето ова, за да се најде место во популарната култура, одредени добра (филмови, книги, ТВ серии, грамофонски плочи итн.) делумно мора да се совпаѓаат со интересите на луѓето. Поради својствата кои овозможуваат слобода на избор и повратни информации, изучувањето на популарната култура не би било тешкотија за средношколците, туку задоволство и, се чини, посебно задоволство што би ги задоволило нивните духовни потреби во согласност со духот на времето во кое живеат. Артефактите на поп-културата би ги облагородувале, би ги натерале да се одлучат за хуманистички императиви, би развиле љубов кон уметноста и би им помогнале да ги (не)живеат сопствените желби, можности и што е најважно, страста. И на крајот би се соочиле со нив на вистински начин со сите трајни и нестабилни стравови.

Адаптација на текст: А. В (НоваТВ)