Кои се скриените елити што ја водат светската економија

Секоја современа држава живее со три сопернички врвушки – политичка, културна и економска – но токму економската најнепосредно ја обликува моќта на парите, компаниите и регулативата. Новата World Elite Database (WED), составена од податоци за 16 земји што опфаќаат третина од светското население и повеќе од половина од глобалниот БДП, нуди редок прозорец во тоа кој влегува во клубот на највлијателните и по кој пат.

Авторите предупредуваат на едноставен, непријатен факт: економските елити се уште помашки од политичките и културните. Но во исто време се случува тивка конвергенција – сè почесто носат исти видови дипломи како и нивните „соперници“. Напредни студии по бизнис, економија и право станаа влезница во управните одбори и кабинетите на регулаторите, разнишувајќи го клишето за „необразовани капиталисти“. Исклучок остануваат старите носители на богатство – наследници и семејни сопственици – кај кои формалното високо образование е поретко, како кај дел од италијанските индустриски династии.

Патеките до врвот, пак, се национално препознатливи. Во Обединетото Кралство, Oxbridge останува најсигурната рампа за влез во врвот на бизнисот и регулативата, без оглед на факултетската насока. Дури и хуманистите таму се дел од економската елита – 13 отсто, најмногу меѓу анализираните земји. Германија нема формален систем на „елитни“ универзитети, па затоа се издвојува по култот кон докторските титули: повеќе од една третина од стопанските прваци и регулатори се легитимираат со докторат како знак на меритократија. Франција, пак, со години ја „Паризира“ својата елита: сè повеќе припадници на врвот се родени и израснати во центарот на главниот град, што го стеснува просторот за таленти од провинцијата и го одржува затворениот круг на класна репродукција.

Староста на елитите исто така зборува. Просечната возраст во петнаесетте земји е меѓу 55 и 60 години. Зошто токму економијата што важи за најдинамична – американската – ја има најстарата економска елита? Една влијателна теза доаѓа од економистот Томас Филипон: крупниот бизнис низ децении го заробил регулаторниот систем, ги затворил портите за нови конкуренти и го цементирал врвот. Примери се купувањата што ја „стерилизираа“ конкуренцијата во технолошкиот сектор, како интеграцијата на Instagram и WhatsApp под Facebook. Така, генерацијата што се искачи во златната ера на доткомите и раниот мобилен интернет меѓу 1995 и 2004 остана на власт.

Кинеската слика е друга. Таму елитата е помлада, потехничка и многу почесто со корени во рурални средини. Триесет и четири проценти од врвните економски актери се инженери – втор највисок удел по Чиле – а многумина имаат специјализирани студии по аеронаутика, астронаутика, нуклеарни и аерокосмички технологии, бродоградба, 5G, роботика, материјалознание и вештачка интелигенција. Дел од нив се школувале во САД, Јапонија или Сингапур, но кариерите им се длабоко вмрежени во партиско-државниот апарат и во стратешките индустрии. За разлика од тоа, американската елита останува финансиски ориентирана, со јасни канали преку Волстрит, консултантските куќи и врвните бизнис-школи.

Доцните влезници во глобалниот капитализам – како Полска и Кина – логично имаат и најмлади економски елити. Таму новите директори и сопственици на капитал се искачуваат во прва генерација, без историски товар на наследени династии. Но една друга тенденција ги надминува границите: дел од елитите стануваат интернационални. Во Британија, 45 проценти од економската елита се родени во странство – доказ за глобалните мрежи на современите бизниси, но и предизвик за нивната домашна легитимност.

Прашањето што се наметнува е како овие елити ќе преживеат во ера на популизам. Еден одговор е самореформа. По шокот од Брегзит, Оксфорд и Кембриџ агресивно ги отворија портите за студенти од најдискриминираните слоеви; денес, секој седми нов студент на Оксфорд доаѓа токму од тие групи. Тоа е сигнал за елита што сака да ја прошири сопствената социјална база, свесна дека затворените клубови ретко опстануваат во демократии со вознемирени средни класи.

Поуката од WED е двојна. Прво, економските елити се консолидираат околу дипломи и професионални маркери што се сè попрецизни и универзални, од МБА до докторати и технички специјализации. Второ, начинот на кој се селектираат – преку универзитетски традиции, регионални мрежи, партиско-државни канали или финансиски пазари – создава елити со различни навики, приоритети и реакционен инстинкт во криза. Американскиот модел наградува финансиска иновација и мрежи на капитал, кинескиот – технократија и државна координација. Европските примери се движат меѓу два света: британската „алма матер“ и германската докторска меритократија.

Зад бројките стои старата социолошка вистина: кога една фамилија ќе влезе во елитата, таму останува додека војна или револуција не ја прекине наследната линија. „Долгиот мир“ по 1945 им даде време на западните елити да се репродуцираат, најчесто преку синови. Затоа денес дебатата не е дали елитите постојат, туку како да станат попродуктивни, попермеабилни и попридонесни за општеството што ги одржува. Новата база на податоци не ја решава таа дилема, но барем ни покажува каде, како и зошто врвот се обновува – и каде останува закочен.