Весна Мојсова-Чепишевска: Македонскиот идентитет е како Менделеев систем, со сите елементи

Во ова издание на серијалот интервјуа „Имаме неколку прашања за вас“, дојдовме на Филолошкиот факултет, на катедрата за македонска книжевност и култура.

Не пречека проф. д-р Весна Мојсова-Чепишевска. Во интервјуто со неа направивме поширок преглед во однос на македонскиот јазик, македонската култура, јазикот како рефлектирачки елемент во однос на македонската култура, јазикот како суштински елемент на македонскиот идентитет и за разговаравме и за некои други прашања.

Во ова интервју таа вели: Македонскиот идентитет е како Менделеев систем со сите елементи.

Завршивме со некои попопуларни прашања кои се однесуваат на современиот македонски јазик, на тоа да го оправдаме колку е жив македонскиот јазик, да провериме дали е навистина така.

Со Весна Мојсова-Чепишевска разговараше Зоран Бојаровски

Рацин.мк: На почетокот, како што најавив,  да почнеме, со, така да кажам,  сериозните прашања. Деновиве бевте промотор на книгата на доктор Златко Крамариќ, хрватски книжевник, историчар, познавач на македонската литература, култура, на македонската историја исто така, но и на регионот.

Книгата се вика „Културата и траумата”. И сега, ако ми дозволите јас да го интерпретирам насловот, да извлечам еден заклучок, а вие ќе ми кажете дали сум во право. Од она што го читав од вашиот говор на промоцијата и од она што можам да го препознам од тој говор е дека може да се прифати дека траумата може да биде двигател за некои процеси во културата, во оформувањето на идентитетот, во релациите на македонскиот идентитет со другите идентитети на Балканот.

Дали сум во право?

Весна Мојсова-Чепишевска: Во право сте, бидејќи авторот, Златко Крамариќ, вие кажавте, навистина е голем познавач на регионот, на културата на регионот, на општествените прилики, на книжевноста, на јазиците, и секако, е многу значаен бидејќи е дипломат по вокација.

Тој беше амбасадор и во нашата земја, во Македонија, беше амбасадор во Косово, беше конзул во Бања Лука. Сега е моментално амбасадор во Албанија. Така што, не може да посакавме подобар човек којшто ќе се реши да пишува за овие горливи прашања, и она што го кажувате, за таа релација траума и култура и зошто е многу битна.

Тој тргнува, да речеме, од тој, за нас многу трауматичен, XIX век, а еве веќе сме XXI, и како да не сме излегле од некои прашања коишто беа трауматични во тој XIX век. Ние сè уште, после век, векипол, два века, ние уште ги преработуваме, се обидуваме да најдеме излез.

Крамариќ смета дека во тој XIX век, како најтрауматична точка, можеби е Зборникот на браќата Миладиновци кој е објавен како „бугарски народни песни“.

Ние мораме да бидеме коректни кон насловот. Тој нас ни прави траума. Тој ни остава на нас петна. Тој нас ни прави болка, затоа што, и тој самиот (Крамариќ) тоа го кажува, тоа е несреќно одбрано име што во тоа време го прави Јосип  Јурај Штросмајер. Но, тој тоа го прави не со намера да не навреди нас како Македонци и да им даде величина некако на Бугарите. Многу повеќе, како што вели Крамариќ, тоа е во духот на тогашниот панславизам, на повторната идеја за сесловенството, којашто се случи таму некаде почна седми-осми-девети век, позасилено со кирилицата, прво со глаголицата, па со кирилицата.

Но потоа тој сесловенски свет се дисперзираше. Во името на таа идеја, на тоа сесловенство, Штросмаер ја одбира ова несреќна одредница, мораме да кажеме.

И тоа е за нас траума. Затоа што таму е сепак едно огромно богатство од македонски народни песни, и само седумдесет, прилепени, бугарски песни. Затоа тој чувствувал дека морал на некој начин да го оправда погрешното име.

Но, што вели тука сега Крамариќ, како се обидува да ни помогне да го надминеме тоа? Вели, токму таа траума, или тоа, или тоа погрешно име вас ве направи и ви го отвори патот за народ којшто потоа ќе се издигне во посебна нација.

Во тој контекст, во неговата книга, како што навестувате, пак ќе речем, не сум ја прочитал, но таму има писмо до бугарскиот пријател, и ми се чини дека тоа на некој начин, а ќе си дозволам така да кажем, и е подадена рака или помош и за бугарската страна. Да го разбере тој контекст и да го прифати како таков. Од аспект на тоа што денеска ние не можеме да се лишиме од наследството што го направиле браќата Миладиновци.

Не можеме и не смееме. Ако направиме направиме нешто такво, тогаш си ја отсекуваме и раката.

Таа грешка не е на браќата Миладиновци. Затоа што Димитар Миладинов ги собира песните. Но, знаете што? Тој тие песни најпрво ги запишува со грчки алфабет. Потоа, кога му ги праќа на Константин Миладинов, Константин се обидува да најде издавачи во Русија, меѓутоа не успева во тоа.

Разочаран од тој словенски свет, тргнува назад за дома, и сосема случајно доаѓа оваа средба со Штросмајер, кој што му вели дека ти треба ова да го преработиш, алфабетот да го потиснеш, и да пишуваш, да ги запишеш овие песни на словенска, на кирилица.

И така почнува процесот. Така што свесен е и Димитрија Миладинов дека се тоа народни песни од западните краишта на Македонија. Немаме ние, западните говори воопшто немаат многу блиски јазични црти со бугарските говори.

Не се тоа источно македонските говори. Така што тоа е многу јасно. Меѓутоа, што вели Крамарич, таа траума, ние треба на таа траума да се издигнеме, не да ја премолчуваме. Премолчувањето создава кај нас нова траума. Значи, не, туку јасно да кажеме тие се, тој зборник се именува како бугарски, български народни песни, но тоа е погрешно, погрешно земено име, бидејќи тоа се зборникот на Миладиновци се македонски народни песни со само малку, седумдесетина бугарски песни.

И од таа траума ние треба да почнеме јасно да говориме, затоа што сите јазични црти укажуваат на говорите коишто потоа ќе влезат во основата на идниот стандарден македонски јазик. Не се тоа песни коишто се во основата на бугарскиот стандарден јазик.

Јазикот во Абецедарот од пред 100 години во Грција докажува дека е сосема различен и поинаков и доволно оддалечен и од бугарскиот и од српскиот.

Затоа реков, во овој случај, според препораките на Крамариќ, треба да ја прифатиме траумата како двигател, како мотивација и како нешто што ќе не држи на патот што е нашиот вистински пат.

Така. Вие го споменавте и писмото. Тоа писмо зошто го пишува? Бидејќи се случува еден преседан во добрите дипломатски хрватско-бугарски односи. И во таа ситуација, кога тој од својата држава, од матичната држава, е избран да биде амбасадор во Бугарија, тогаш таа страна, другата страна, бугарската страна, препознава во него „македонштнина“, односно препознава македонски национализам кои што би можеле да ги загрозат релациите помеѓу Хрватска и Бугарија.

И прв пат се случува тој да биде одбиен, односно да не биде прифатен за амбасадор на Република Бугарија. А тој вели дека јас напротив, постојано зборувам за грешките што се направени во деветнаесетиот век, но треба да најдеме начини како да ги надминеме тие грешки и сите ние да се издигнеме над тие грешки, бидејќи дваесет и првиот век има нови теории на читање, и поетолошки, и политички, и културолошки, коишто ние треба да ги прифатиме, да ги препознаеме и да ни помогнат тие теории да се издигнеме над таа траума, и таа траума да покаже, од таа траума да покажеме како ние сериозно се движиме, и како нација, и потоа и како држава, и како писмо, и како азбука, и како култура, и така натаму.

Крамариќ апсолутно, со сета негова големина и влијание и значење што го има за македонскиот јазик, за македонската култура, е само еден од многубројните, што застанаа на нашата страна и во кои препознаваме наши амбасадори, иако тој не беше прифатен за амбасадор во Бугарија.

Сега ќе продолжам во таа насока, и во насока на тоа што, што го прифативме поимот траума како концепт на двигател, на мотивација, и ќе кажам дека од тој аспект можеме да го гледаме и оспорувањето на македонскиот јазик и историја, и од страна на Бугарија што стана актуелно последниве две-три години, четири, можеби, откако Бугарија најде причина да го блокира заради тоа, меѓу другото, и пристапувањето на нашата земја во Европската Унија.

Писмото е упатено до тој бугарски пријател. Зашто Крамариќ се обидува, нели, секогаш постојат тие посредници. Еве да биде посредник помеѓу овие две нации, овие две држави, овие две култури, да си подадат конечно рака.

Но, не е пријателството, ако вие некому на другиот му кажувате – сакај ме. Не. Сакањето се случува, тоа е емоција. Значи, не може со декрет некого да сакате или со декрет да мразите, или, и да го оспорувате. И, и покрај тоа што постојано не оспоруваат, нели, зошто Крамариќ зборува и за другите видови национализми, за другите национализми во регионот.

Не е само бугарскиот. Ова му е почетната точка. Но, зборува исто така и за национализмите во однос на Србија, на Грција, по однос на Албанија, по однос на Хрватска и Србија, Србија, Црна Гора. Многу е комплексно прашањето на Балканот, секогаш, во однос на тоа.

Во тој контекст, ако ја прифатиме траумата како двигател и мотиватор, можеме да ги гледаме и големите јубилеи во однос на македонскиот јазик, во однос на македонскиот идентитет од последните години и дека се совпаѓаат на со негирањето во од страна на Бугарија.

Тоа ни даде дополнителна мотивација и движечка сила, овојпат со силни аргументи имајќи ги предвид тие големи јубилеи, да го покажеме местото на македонскиот јазик и идентитет во контекст на Балканот, во контекст на светот.

Точно. И јас сум благодарна на тие јубилеи, нели, ќе речеме можеби понекогаш претеруваме со некакви прослави, и тоа понекогаш може да отиде да не премине во некакво нели како само флоскули, но тие јубилеи навистина нас ни ги покажа и точките кон кои се придвиживме од таа трауматична деветнаесетвековна позиција зашто веќе во деветнаесетиот век во регионот се формираат држави, а ние останавме сè уште како дел од Отоманската империја.

Но, овие јубилеи, како што се на пример сто години Конески, сто години Шопов, осумдесет години кодификација, јубилејот врзан со Бели Мугри, зашто сепак тоа е голем јубилеј. Тоа е голема, тоа е голема точка.

Исто така. За некои други можеби токму таа книга е траума (смеејќи се) разбирате? За нас е битната точка во тој идентитет. Осумдесет години кодификација е осумдесет години кодификација, односно стандарден македонски јазик.

Но, македонскиот јазик не е вештачки јазик создаден. Тој не е јазик како есперантото, нели, во којшто некои се согласиле, се собрале, па направиле некои права, правила на игра. Тоа е јазик којшто и претходно постоел, но сега се создале условите, во таа 1945-та, и се направиле правилата за азбука, за правопис, за правоговор и така натаму и така натаму.

Значи, има традиција и овие осумдесет години кодификација само ни кажуваат дека, еве конечно, по формирањето на една држава во којашто сме имале рамноправност, можеме нели, пополека на секаков начин да ги градиме и сите институции.

Вие никаде нема да најдете во бугарската книжевна историја дека им е битен Пулески. Зошто? Затоа што Пулески има јасна идеја за македонизмот.

Во вашата галерија на ликови на кои се осврнувате, а, сега тоа е мое слободно толкување, вие ќе кажете веројатно, сигурно имате и други ликови во таа ваша галерија. Да. Но да речеме, еве ќе го употребам зборот, доминираат Гочо Рацин, Блаже Конески, Ацо Шопов, Петре М. Андреевски. Можеби од мој аспект, а, тука недостасува Крсте Петков Мисирков. Тие се доминантни во вашата галерија, зашто секој на свој начин, во својата епоха има значајно место во формирањето на македонскиот јазик.

Кочо Рацин и Петре М. Андреевски беа моја определба и преокупација, работејќи стручно и како магистерски и како докторски тези.

Со Конески се занимавам скоро цел работен век. Но, фино кажавте дека мораме да мислиме и на Мисирков, а јас тука би рекла да не го заборавиме и Ѓорѓија Пулески. Тој е најголемата личност на деветнаесеттиот век за мене.

Зошто? Вие никаде нема да најдете во бугарската книжевна историја дека им е битен Пулески. Зошто? Затоа што Пулески има јасна идеја за македонизмот. Така. И дека тој е единствениот којшто артикулирано, јасно, гласно кажал дека македонскиот јазик е посебен и се залагал за посебен јазик, и работел на тој посебен јазик, да создаде граматика.

Зошто го направил триречникот? Речникот на три јазици, македонски, албански и турски. Одредувајќи го, разграничувајќи го, не го става во контекст на други словенски јазици. Тој работи, работи на граматика, работи на учебници. Ние од него треба да почнеме. Оваа година е сто педесет години, во 1875-тата излегува неговиот речник на три јазици. Значи, и тоа треба да го одбележиме. Ние треба и наназад малку да се враќаме на тие годишници.

А вие рековте, битен ни е Конески, бидејќи Конески го имал како претходница еден Пулевски, но го имал како претходница еден Мисирков и го имал како претходница еден Кочо Рацин, којшто сето она што го кажувале Пулевски и Мисирков, од научен аспект, од јазичен аспект, Рацин велелепно го раширил во својата поезија. Покажал дека, ете, и во тој јазик сè уште нестандардизиран, може да се пишува во поезија, рамна на европските поезии, како што се тие вистински бисери во неговата „Бели мугри”.

Или претходно, па Рацин, како се повикал, дека може да се пишува, се повикал на Константин Миладинов. На тие негови десетина песни, исто пишувани на народен струшки говор. Ако Рацин пишуваше на народен велешки, Константин пишуваше на народен струшки, и тоа се тие, да речеме точки по кои што, со коишто ние треба да се издигнеме над траумата.

И тоа се приказните на секој од нив. Тоа се приказните што ние треба да ги шириме, да ги раскажуваме, да ги пренесуваме и не само нивните. Во таа галерија има мноштво, бројни ликови…

Го спомнавте Петре М. Андревски, нели, Петре М. Андревски, на пример, е интересен со тој негов однос кон своите баби, зашто вели „Јас во скутот на баба ми ја спознав целата татковина, целата моја земја”.

Има изворни такви мисли. Или Шопов, неговата дипломатија, тоа што успеал да влезе во дипломатски води тој, секако како амбасадор на тогашната Југославија, извлекол многу моменти битни за Македонија.

Тие релации што ги градел со франкофонскиот свет, со Сенегал, со Франција, тоа имало корист и за Македонија. Колку за дипломатијата на Југославија, толку и за дипломатијата на таа Македонија којашто била дел од Југословенската Федерација. Така што и другите приказни, приказната на Горан Стефановски, приказната за Сиљан штркот… Ние само треба да ги одбереме, да направиме едно, како да кажам, еден свој Менделеев систем на македонскиот идентитет. И тие се тие нашите, да речеме, метали и неметали и, сите тие елементи коишто ние треба да си ги знаеме, да си ги познаваме. Тоа е најсилното оружје нашe.

Го имаме насловот на овој интервју: Македонскиот идентитет како Менделеев систем. Благодарам многу. Го спомнавте зборот татковина, и тоа е клучниот збор што ме мотивира на ова прашање. Во едно вашно интервју ми се чини дека ја ширите синтагмата на Блаже Конески кога вика: „Јазикот е нашата татковина”. Вие велите „татковината е секаде каде што се зборува македонскиот јазик.

Јас сакам да се потсетиме, ова е една исклучително значајна книга „Македонската литература и македонскиот литературен јазик”. Четириесет и петта, значи, еве осумдесет години е од таа објава, прва објава. Потписник е Блаже Конески, секако, и тој прави да речеме една прошетка низ тој цел дветнаесетти век, зошто сега е соочен, само што е кодифициран јазикот и вели вака: „Да создадеме јазик строен и изразит, што да биде вистински белег на македонската нација.

Ете а целта што треба свесно да ја постават творците на нашата култура”. Еве и овде кога гледам дека тука веќе ми е тесна оваа граница што е на денешна Македонија, туку треба да излезам и во оние простори кои што се пренесуваат и во соседните држави. Не е тоа никаква претензија, нема да ги освојуваме, нели, далеку од тоа, но имам тамо, нели, свои пријатели и познаници, Македонци и во Бугарија и во Грција и во Албанија и во Србија и во Косово и пошироко во Хрватска, во Словенија, во Полска, во Чешка и така натаму.

Затоа што вели вака: „Ние сега ја основаме својата култура”, значи во таа четириесет и петта почнуваме да создаваме некоја нова култура на стандарден македонски јазик. „Наша е иднината”. Гледате колку бил визионер овој Конески, а тоа значи дека станува наше и минатото.

Не може ние без минатото да одиме во иднина, и ние на него, фалсифицирано досега, гледате колку бил храбар Конески во таа четириесет и пета. „Ќе фрлиме јарка светлина со заграб, зашто за нас е јасно како бел ден”, пак еве го тука Рацин, „дека целиот развој, па тука и на нашата литература од порано, е нужен чекор по чекор до денешниов ден, кога македонскиот народ за прв пат во слобода ја твори својата национална култура”.

Ама вели прв пат во слобода, тоа не значи дека пред таа слобода не сме имале ние култура. Во тој контекст мене ми е тесна оваа Македонија. Јас секаде, каде, таму каде што имам можност својот текст да го изложам на македонски, тогаш го зборувам.

Дали тоа потоа ќе поделам како превод или на Powerpoint ќе се направи, некои битни точки од тоа мое излагање на јазикот на домаќинот или на англиски или на некој друг јазик, и така натаму, во зависност од пропозициите на таа конференција.

И во тој контекст, на пример, еве, кога зборувате за тоа докаде се простира тој мој македонски, да речеме. Еве, на пример, најновото е што, на пример, една убава екипа од Филолошкиот факултет, но и од Институтот за македонска литература, значи ние сме дел од УКИМ, Универзитетот Свети Кирил и Методиј, ја направивме првата национална поетика и стилистика, пред комисијата за стилистика при Меѓународниот славистички комитет.

Значи, прва национална. Потоа ќе се изредат и српската, и бугарската, и хрватската. Ама тие допрва работат. Значи, тоа се строги пропозиции во кои ви бара на многу кратко да ја прикажете македонската книжевна историја, од Средниот век, значи од Византија почнувајќи, до 2025.

И ќе има сигурно полемики, ама ние чекаме. Зошто не може некој да ми забрани и да ми каже дека средниот век не е мој век. Така. Век на мојата нација. Така што, ете, само преку книгата, којашто е напишана на македонски, но има резиме на германски, на руски и на англиски.

Има сериозна библиографија, има показателни имиња, нели, сакам да кажам, на поими, само така ќе докажеме и ќе покажеме дека имаме историја.

Сето она што го кажувале Пулевски и Мисирков, од научен аспект, Рацин велелепно го раширил во својата поезија од јазичен аспект.

Вашата слобода да го презентирате и да зборувате за македонскиот јазик и македонската култура на начин кој сега го објаснувате во одговорот на ова прашање, имавте можност да го покажете и на двете конференции што ги одржавте со колеги от Универзитетот Македонија во Солун. Тие ја направија возвратната посета во Скопје. Таму имавте прилика на ваков начин да зборувате за македонскиот јазик, за Рацин, за Конески, за Шопов, за Мисирков, за Абецедарот, книга објавена во Грција точно пред сто години, ќе разговараме и за тоа малку подоцна.

Ова ме поттикнува да прашам дали се крши мразот во однос на Грција околу, околу ова прашање, околу воспоставување на едни вака такви врски кои секому ќе му донесат само добро, нема никого да порекнат, и нема никого да му попречат и понатаму да ги развива својот идентитет и култура.

Јас сакам да верувам дека се кршат. Јас, бидејќи директно учествувам, јас сум внатре, не го гледам од страна сето тоа. Навистина голем чекор се направи. Сепак, како што кажавте и вие се зборуваше на македонски и на грчки. Сè што се зборуваше и се кажуваше, се читаше на македонски, беше преведено на грчки и обратно.

Сè што беше на грчки беше и на македонски. Истиот принцип го применивме и тука кога дојдоа тие на Филолошки факултет. Наредната фаза, значи, не застануваме тука, е дека ние од оваа конференција што се случи во, на Филолошкиот факултет, ќе објавиме зборник, и тој ќе биде билингвален, македонско-грчки. Сите македонски текстови на грчки и сите текстови од грчки на македонски.

И тоа ќе биде убав показ, зошто и тука зборувавме за горливи проблеми. Јас, на пример, таму само го споменав Абецедарот кога бевме, затоа што рековме дека тоа беше на крајот на 2024-та, ама рековме 25-та ни е битна, затоа што во таа 2025-та славиме, треба да прославиме со години од Абецедарот.

И јас имено за тоа и зборував, затоа што сметам дека тоа е прв буквар и тоа не смееме да го заборавиме. Каков да е, без разлика што тој не успеал, не ја направил онаа мисија да дојде до вистинските, до вистинската адреса, односно да биде дел од наставата на тие Македончиња што живееле во Грција, и сега сè уште живеат, нели, во Грција.

Но, тоа е факт. И таа е книга е заведена. Сега излезе оваа година, минатата година и фототипното издание, само оваа година. Матица Македонска ја објави. И тоа е факт. И ние можеме да зборуваме јазично како е изграден тој, нели, тој Абецедар.

Јас, на пример, зборував од аспект на книга за деца, на прв буквар. И покрај тоа што тој е пишуван на латинично писмо, но и во тоа гледам една добра закачка. Зошто? Затоа што ние сме, ако сме пишувале на некоја кирилица, ќе сме требале да употребиме некоја веќе усвоена кирилица.

Значи, или бугарската, или српската, или руската. Побезболно е да покажете дека на тој начин сте различни, преку хрватската латиница. Но, сите особености или специфики, зошто сепак се работи тука за народен говор, тоа е лерински говор, дел од поширокот од битолските, леринско-битолските говори.

Сите особености, сите тие, закачки се успеале да ги покажат преку дифтонзии, преку некои ознаки, преку некои симболи, да покажат дека тој јазик е сосема различен и поинаков и доволно оддалечен и од бугарскиот и од српскиот.

Не може некој да ми забрани и да ми каже дека средниот век не е мој век.

Можеме ли да бидеме оптимисти и да кажеме дека, или да помогнеме, траумата на Грција во однос на абецедарот да стане двигател и да биде нешто што ќе ги поврза двата народи и да даде еден нов чекор, еден нов импулс да се зближиме, а не да не раздели?

Па, точно затоа што во принцип, Грција се смета, нели, како лулка на демократија и земја членка на Европската Унија. Во една од законите на Европската Унија, дека секој има право да учи на својот јазик и да се изразува.

Тоа не значи дека со тоа што тие таму ќе учат македонски, дали ќе биде тоа факултативно или изборно, што ќе можат слободно да се кажат, да си пеат, дека ја подриваат државата. Сите тие, впрочем таква, истата е ситуацијата и со Македонците во Бугарија.

Сите тие се лојални граѓани и на Бугарија и на Грција. Но, нивното право е и да пеат, да зборуваат, да пишуваат и на мајчиниот јазик, на јазикот од нивните предходници, од дедовци, прадедовци и така натаму и така натаму.

Тоа е легитимно право. Тоа се закони во Европската Унија. Зошто некои би ги прекршувал? Зошто Грција ги прекршува? Зошто Бугарија ги прекршува? Не е далеку нешто и со Албанија. И таму малку некако…, Не мислам дека Албанците имаат премногу права, сосема како што треба за една претендентка за Европска Унија земја, бидејќи сме ние тоа, така, ама другите коишто се, еве, Албанија е понапред од нас, поднапред, нели, во тоа чекорење кон Европската Унија.

Меѓутоа, не мислам дека секогаш Македонците ги добиваат вистинските права, како што Албанците ги имаат правата во оваа наша земја.

Иако таму го обновија електоратот по македонски јазик, има некои ситуации кои прикажуваат…

Предвижувања.

Европски, европски вредности.

Да, да. Ама, еве и ова би требало да биде една европска вредност, Абецедарот да не зближи, како што рековме, бидејќи ова е наш разговор, тргна од тоа, тој зборник да не зближи, но не да ни кажува зборникот дека сме ние Бугари.

Да се навратиме сега малце на современите аспекти на македонските јазик, на македонската култура. Јас ќе кажам дека позната сте по тоа што вашите трудови и вашите книги, секогаш нудат еден иновативен пристап во концептуализирањето на тоа што значи изборот што го правите, содржините и така натаму. Дали е тоа начинот, ќе ја спомнам „Антологијата на македонската љубовна поезија“. Таму се збрани стотици песни од македонски автори кои, еве, на еден начин дополнително, ќе речеме и популарен, бидејќи станува збор за љубовна поезија, но една сериозна поезија, дава еден нов модел како може да се „пакуваат“ македонските книжевни дела.

Да.Па, ете, го одбравме мотивот љубов, и на тој начин дури направивме можеби мала историја на македонската љубовна лирика. Рековме дека не почнува сѐ од четириесетипетта. Рековме да се вратиме на Бисера, на Гулабче, нели, на Константин Миладинов, да се вратиме на тие песни, изворни љубовни стихови.

Да се вратиме на Кочо Раци и на неговите дописни картички до Раца. Значи, имаме ние, повторно сакам да кажам, такви точки. Кога јазикот не бил сè уште стандардизиран, а се работи за убава висока естетика, за извонредна книжаност и така натаму.

И во тој контекст треба да најдеме начин како да дојдеме до пошироката публика, да го популаризираме тоа. И мислам дека секој подобро да однесе, нели, една убава антологија на љубовна лирика по секој повод, и по празник и по роденден, и за роденден, и така натаму, отколку нели да купуваме некакви материјални работи коишто, нели, ќе се изедат, ќе се испијат, и ќе заврши сето тоа.

Јас сакам да гледам малку, како што велеше и Конески, кон иднината. Значи да ги спојам, ама не сѐ, ама морам да ја познавам, да го познавам добро минатото. Зашто познавајќи го добро минатото, јас знам што од тоа минато можам да пласирам во иднината, и на тој начин да ја придвижувам иднината.

Во тој контекст, секогаш сакам да ги следам и младите автори, и тоа што се постигнува на македонската сцена од типот на нови раскажувачки имиња, нови поети, нови поетики, колку се тие свртени кон традицијата, колку се свртени кон Европа? Каде се?

Така што, мислам дека треба на тој начин постојано ние да правиме некој мост. Се обидувам и дури и научните текстови да им дадам секогаш и некоја, во некоја друга верзија, популарна визура, за да може и некој којшто не е толку стручен, да прочита и да запамети нешто, да понесе од тој текст. Не да држам јас час, ама да стекне некое ново знаење, нешто што можеби дотогаш не го знаел, не го знаел за својата историја, за својата литература, за својата култура и да му биде прикладно да сака да го прочита.

Ако биде премногу стручно, можеби ќе остане во тесни или кругови академски или меѓу елитите. Ама, што правиме потоа со останатите.

Петре М. Андревски вели „Јас во скутот на баба ми ја спознав целата татковина, целата моја земја”.

Сакам да завршиме со едно прашање, кое, на некој начин повторно се однесува на, на идентитетските аспекти на македонскиот јазик, на корените на македонскиот јазик, на тоа дека тој, ќе го употребам и вие кажав тоа, тој не е вештачки создаден, како што е создадено есперантото, и токму затоа тој е жив јазик, и тој има свој развој, има своја динамика во развојот, и постојано се усавршува, следејќи ги новите трендови, технолошки, политички, било какви, економски, и така натаму, влијанијата на другите средини и јазици, и така натаму.

И во таа насока тој себеси се оддржува, чувајќи ја својата суштина. Па така, еве, околу петти мај имаше, нели, прилично активни теми и прашања поврзани со македонскиот јазик, и некако испливаа на површина прашањето за новото зборообразување, за новите зборови во македонскиот јазик, кои сепак произлегуваат од неговата суштина, од неговата иманентност, не се тие вештачки создадени.

Ќе спомнам само еден збор – брборче. Некако исплива на површината и го понудија како замена за четување. Збор којшто се употребува со овие новите технолошки комуникации на социјалните мрежи, „ајде ќе се најдеме на чет“.

Овојпат велат, Македонците кои го, кои го застапуваат ова, овој став, велат, ај ќе си направиме едно „брборче“ вечер на мобилните телефони.

Супер. Мене ми се допаѓа многу. Мора да кажам дека мора да ги следиме младите.

Колку и да сакаме да ги следиме, ние не можеме да бидеме во нивната глава. Сепак, они се пред нас во однос на технологијата, и секако, денешните млади многу повеќе се на социјалните мрежи, многу повеќе зборуваат англиски и други светски јазици, од нашите генерации, од генерациите на нашите родители.

Тоа е факт, ние мораме да, да би да си го признаеме тоа. Ама очигледно дека има и кај нив многу инвентивност. Затоа што, јазикот на Конески од четириесетипета не е истиот со јазикот во 2025-та, и не ни може да биде.

Значи, јазикот во меѓувреме еволуирал, се развил, се разгранил, влегле многу нови зборови, некои стари се вратиле. Знаете, понекогаш на децата им се интересни турцизмите или архаизмите. Така и овој збор „брборче“, нели, дека си брбориме.

Зошто во принцип имаме израз „ајде доста брбориш“, нели, кога некој дури празно зборува, брборење… Дури и детето кога прозборува, бр-бр-бр-бр-бр, нели, нели? Да, тоа. Брборко, дрдорко, значи имаме ономатопејски дури малку, и зошто ако тој збор произлегува од нивната идеја, зошто па да не размислиме дека можеби навистина ја дава и смислата на тоа – четување?

И зошто да биде четување? Значи еден англицизам или интернационализам, на кој што сме му дале македонска наставка, наставка од македонскиот јазик. Па тоа е полошо отколку ова, нели? Зашто овај пат е барем инветивно, интересно, и јас тоа секогаш го поддржувам.

Не значи дека сите ќе останат, не. Времето ќе покаже, ама времето многу брзо се менува, и таа да речеме информатичка технологија знаеме во кои правец оди и тие изрази во кои правец одат. Не можеме дури дневно да ги следиме, нели?

Така е, и конечно зборовите „им легнуваат” во говорот на останатите користеници, само ако навистина предизвикуваат, ако не се вештачки наметнати, ако не се под присила, ако не се под диктат.

Во овој случај, еве, се пушти еден збор, тој сега си го бара своето место, во просторот, јазичен, лингвистички, и така натаму, и можеби ќе си го најдемe.

Се сеќавам кога имавме една студентска конференција, и се собра така една, една екипа на студенти, размислуваа како да се заменат овие, емотиконите.

И на пример, лајк, нели, они велат зошто да биде лајк? Нека биде бендис. А тоа е стар израз. Од  бендисува, турцизам, нели. Те бендисав, „ти фрли око“, значи, „ќе си ставам бендис бе еден“, и мене, мене ми се допадна. И јас сега го употребувам, секогаш велам, ај бе еден „бендис“ да си ставиме на ова, дека ете, убаво е, и така натаму.

Зошто велам дека, ете и тоа, значи ова е на пример  оди напред, значи кон иднината, ама и ова е иднина со некој збор којшто можеби сме го заборавиле. Се бендисаа двајцата. Се допаднаа, си се открија, така? Ама бендис е навистина лајк.

Зошто па да биде лајк?

Ви благодарам многу за разговорот, навистина беше…

Ви благодарам и Вам за интересот. Јас уживам во вака динамичен и интерактивен разговор.