Факултетски феудализам

Летото штотуку започна, а илјадници студенти низ македонските кампуси веќе заминаа „на пракса“ – еуфемизам за осумчасовна смена во служба на туѓи грантови, прашалници и PowerPoint-презентации за кои никогаш нема да видат ниту денар. Ако Мишел Фуко во својот паноптикон го опиша совршениот поглед на моќта, денешниот универзитет нуди нешто пострашно: „пан-аутсорсинг“ на млад интелект, каде што најмладиот е најевтиниот.

Домашна сцена: пракса без плата и без ментор

Во Македонија задолжителната студентска пракса одамна се претвори во фалсификуван чек – формално се вика обука, а реално значи бесплатна работна сила. Студентите по три месеци работат по осум часа дневно без надомест и често без вистински ментор; доволен е само потпис на крајот од семестарот. Огромен дел од овие млади луѓе функционираат како прикриени работници, без здравствено и пензиско осигурување и во постојана економска несигурност – класичен за академската фабрика.

Феноменот не е балкански патент. Пресметките на МОФ покажуваат дека шестмесечно неплатено стажирање му носи на студентот нето-загуба од над седум илјади евра. Тројца од десет млади, за да преживеат, се принудени паралелно да работат втора, платена работа. Профитот на „менторот“ се дотира од џебот на семејството на студентот.

Во САД докторантите годинава излегоа да штрајкуваат – преживуваат со петнаесет илјади долари годишно, додека нивната институција седи на фонд од милијарди. Иако десетици илјади студентски работници синдикално се обидоа да се организираат, неизвесноста околу колективните права расте. Дополнително, глобалната инфлација натера над осумдесет проценти од докторантите сериозно да размислат за напуштање на студиите оти гладниот истражувач стана егзистенцијална закана за самата наука.

Шемата е едноставна и стара колку феудализмот. Прво, професорот освојува грант или има потреба од „факултетски проект“. Потоа студентите се мобилизираат да анкетираат, кодираат, преведуваат, па дури и физички да местат изложби или конференциски штандови. Нивната придобивка е „искуство“ и евентуална препорака, додека авторските права и хонорарите остануваат горе во хиерархијата.

Зошто скандалот е видлив токму сега?

Болката стана јавна: социјалните мрежи се преполни со исповеди за ноќни, „волонтерски“ смени во лабораторија или позади компјутер. Но, парите се транспарентни: во ерата на отворени податоци студентите лесно откриваат колку големи суми добиваат нивните ментори. А меѓународниот пример е гласен: кога докторанти во Калифорнија штрајкуваат, веста стигнува до Битола за пет секунди.

Следствено, потребен е писмен договор за секоја форма на студентски ангажман, со јасно дефинирани часови, задачи и надомест. Минималниот хонорар мора да изнесува барем половина од бруто-минималецот за секој месец пракса. Во рамки на секој научен проект треба задолжително да постои фонд за студентски труд. Студентите имаат право на синдикално здружување, а универзитетите се должни јавно да објавуваат кој проект вработил колку студенти и за каков надомест.

Ако академијата продолжи да се храни од незапишаниот, неплатен труд на своите најмлади членови, ризикува да се претвори во институција што се самонегира: место каде знаењето се гради врз нерамноправност, а критичката мисла тоне во финансиски притисок. Време е студентите да престанат да бидат „тајни совети“ и да станат договорни партнери на знаењето.