Научниците ја открија тајната на Шпанката која доживеа 117 години

Марија Брањас Морера, која почина во август 2024 на 117 години и беше најстарата личност во светот, остави необична желба: „проучете ме, научете од мене“. Шпански тим предводен од генетичарот Манел Естелер ја исполни нејзината волја и објави „мулти-омска“ анализа — геном, епигеном, метаболом и микробиом — што зборува за редок спој: наследни варијанти кои штитат од типични болести на возраста и начин на живот што го држи воспалението тивко. Резултатите се јавен потсетник дека биолошката старост и клиничките болести понекогаш можат да се „разврзат“, па екстремната долговечност не мора автоматски да значи хронично страдање.

Студијата, објавена во списанието Cell Reports Medicine, покажува дека иако имала „биомаркери на екстремна старост“ како многу кратки теломери и т.н. клонална хематопоеза, Брањас била поштедена од срцеви болести, деменција, дијабетес и рак. Клучот лежи во ретки генетски варијанти поврзани со здрава работа на срцето и мозокот, отпорен имунитет и ниско системско воспаление; „епигенетските часовници“ наместо тоа сугерираат дека нејзината биолошка возраст била значително помлада од календарската. Научниците бележат и „младешки“ цревен микробиом, со изобилство на Bifidobacterium, што се вклопува со нејзиниот секојдневен — банален, но очигледно важен — избор: јогурт, медитеранска исхрана, без алкохол и цигари, умерено движење и стабилен дневен ритам.

Стареењето и болеста понекогаш можат да станат „разврзани процеси“. Во случајот на Брањас, генетската среќа не делувала сама — начинот на живот помогнал да се „пригуши“ хроничното воспаление, фактор што расте со годините и ја подготвува сцената за кардиоваскуларни и невродегенеративни нарушувања. Лекцијата е трезвена: не постои единствена формула за 117 години, но постојат препознатливи патишта — диета, сонце, социјални врски, ниско воспаление — преку кои и просечниот човек може да „одложува“ болести и да го продолжи здравиот дел од животот.

Деталите ја прават приказната научно важна, а не само инспиративна. Тимот на Естелер не се задржа на гените; тие ги споредија нејзините податоци со групи луѓе во подоцна старост и покажаа дека метаболизмот на липидите и функционирањето на митохондриите кај Брањас остануваат изненадувачки ефикасни. Дури и со „истрошени“ теломери, нејзиниот имунолошки систем изгледал пофункционален од типично очекуваниот за тие години, што ја поткрепува тезата дека екстремната долговечност е „оркестрален“ феномен: повеќе системи мораат да останат во добра форма истовремено.

Има, сепак, важна научна ограда: ова е студија на еден човек. „Анегдотата“ е извонредно богата со податоци, но останува анегдота додека не се најдат уште вакви случаи што ќе дозволат статистика, не само биографија. И Nature и други рецензирани текстови предупредуваат дека мора да внимаваме на генерализациите и дека следниот чекор е систематско проучување на повеќе суперстолетници за да се разграничи што е универзален механизам, а што е среќна констелација на гени и околина. Во меѓувреме, науката добива валиден „дизајн-бриф“: таргети за лекови и интервенции кои го намалуваат воспалението, го штитат невроналното ткиво и го зачувуваат метаболизмот во длабока старост.

Медиумите ја сакаат едноставната порака — „секојдневниот јогурт ја спасил“ — но истражувачите се повнимателни: јогуртот е дел од широка медитеранска матрица и најверојатно индиректно придонесува преку микробиомот и воспалението. Зад тоа стои поголемата димензија: социјалната мрежа, рутина без драматични стресови, умерено движење и избегнување ризични навики. Кога таквиот пакет се „собаорува“ со наследени варијанти што го намалуваат ризикот од кардио- и невродегенеративни болести, се добива редок, но реален рецепт за столетен живот со зачувана функција.

За јавноста, прашањето е секогаш „што значи ова за мене утре наутро“. Одговорот не е магичен, но е корисен: науката се движи кон модели во кои ќе можеме да ја „мериме“ биолошката возраст, да го „тјунираме“ микробиомот и да го намалиме системското воспаление со комбинација на исхрана, фармакологија и дневна хигиена на живот. Без илузии дека сите ќе стигнеме до 117, лекцијата на Мария Брањас е дека може подобро да го издвојуваме стареењето од боледувањето — и да го продолжиме делот од животот во кој сме функционални, а не само преживеани.