Моќта на ромскиот јазик

Светски ден на ромскиот јазик: Што можат Ромите да ја научат Европа — и на светот — за иднината на политичкиот поредок.

Менсур ХАЛИТИ*

Денешниот свет е полн со бучава и неизвесност. Границите се менуваат, нациите се расправаат, а технологијата зборува побрзо отколку што луѓето можат да размислуваат. Значењето стана оружје — употребено за делење, а не за поврзување. Многу пред оваа ера на конфузија, Ромите го изградија својот политички поредок врз спротивната идеја: дека самото разбирање може да го одржи политичкиот поредок.

Повеќе од илјада години, Ромите управуваат преку зборови наместо преку оружје. Ромскиот јазик стана наш политички поредок — изговорен, запомнет и обновуван од генерација на генерација. Во селата од Анадолија до Дунав, ромските судии решавале спорови преку дијалог: двајца сведоци, една заклетва, една одлука. Тоа не беше фолклор или обичај, туку систем на управување вграден во говорот — политичка интелигенција што функционирала преку разбирање, доверба и репутација.

Ниту една империја не го штитеше овој систем, но тој ги преживеа сите. Ромскиот јазик ги надживеа Византија, Отоманската империја, Хабсбуршката монархија, руските цареви и Советскиот сојуз. Секоја империја ги градела своите армии и бирократии за да ги контролира своите луѓе — и секоја на крајот се урнала под сопствената тежина. Но Ромите преживеале без престолнина, без ризница и без постојана војска. Нашиот систем беше пренослив, самокорективен и децентрализиран. Тој функционираше како мрежа на доверба, потврдувајќи легитимитет преку заемно разбирање, наместо преку државна власт.

Говорен од милиони луѓе во Европа и пошироко, ромскиот јазик има географски опсег и историски континуитет споредлив со англискиот или францускиот — без никогаш да имал империја зад себе. Иако некои Роми веќе не го зборуваат течно, јазикот останува заедничка основа на припадност — политички поредок што се зборува, памети и препознава преку граници и генерации.

Дел од неговата сила е неговата повеќејазичност. Ромскиот јазик ги впил речниците на други јазици без да ја изгуби кохерентноста. Индо-аријски по своето потекло, тој научил персиски на дворовите на Кушаните, грчки во Византија, турски и арапски под Османлиите, и секој европски јазик што го сретнал потоа. Во текот на вековите, живеел покрај и во рамките на сите големи европски јазици — германски, словенски и романски — позајмувајќи и преведувајќи без да ја наруши својата внатрешна логика. Секој нов јазик што го зборувале ги проширувал политичките можности на Ромите; секој превод ја обновувал припадноста. Додека европските држави бараа единство преку еднаквост, Ромите градеа кохезија преку преведување. Повеќејазичноста не е белег на прогонство; тоа е начинот на кој функционира нашиот политички поредок — управување преку различност, а не нејзино бришење.

Шест века Европа се обидуваше да го замолчи овој поредок. Во 1471 година, соборот во Линдау ги протерал Ромите од царските земји, а потоа следеле една по друга уредби низ континентот. Хабсбурзите го забраниле јазикот, ни ги менувале имињата и ни ги одземале децата. Русија го направи самото разбирање злосторство. Фашизмот ја претвори прогонот во масовно убивање, оставајќи без целосен запис до два милиони ромски жртви. Комунизмот ја замени истребувањето со асимилација, а демократијата подоцна го сведе нашиот политички поредок на фолклор. Но ромскиот јазик го преживеа секој обид за негово бришење.

Тој е повеќе од средство за говор; тоа е начин на управување со моќ. Преку секоја империја тој учеше, се прилагодуваше и остануваше целосен. Под Византија, нашиот јазик посредуваше меѓу еснафите и занаетите; под Османлиите, ја одржуваше граѓанската рамнотежа во мозаикот на верите; под Хабсбурзите, ја надмина бирократијата преку усен договор; под фашизмот, ја зачува правдата во сеќавањето кога архивите гореа.

Додека другите владееле преку страв, ние управувавме преку разбирање. Многу пред машините да почнат да обработуваат информации, Ромите изградија човечка мрежа — адаптивна, децентрализирана и одржувана преку доверба. Ромскиот јазик преживеа милениум затоа што секоја генерација го третираше не како наследство, туку како одговорност. Првиот чин е признание: да се сфати дека нашиот јазик не е само култура, туку поредок што управува преку разбирање.

Вториот е проширување: внесување на тој поредок во образованието, јавниот живот и меѓународните институции, каде секоја употреба на ромскиот го зајакнува нашето политичко дејствување. Секоја школа што го предава ромскиот, секоја организација што расправа на него и секоја дигитална платформа што го користи го проширува опсегот на живиот поредок. Секој разговор на ромски е политички чин — секоја размена ја зацврстува довербата и легитимитетот. Одржувајќи ја оваа мрежа на разбирање, Ромите ја одржале жива политичката имагинација што Европа некогаш ја делела — и која денес очајно треба повторно да ја пронајде.

На континент повторно потресен од војна, нееднаквост и страв — поделен од омраза и зацврстен од технологијата — ромскиот јазик нуди лекција: довербата не може да се автоматизира, а инклузијата не може да се пропише — и двете мора да бидат изговорени за да постојат. Во време кога гласовите се заменети со алгоритми, а соседите со граници, Ромите ѝ напомнуваат на Европа дека разбирањето сè уште е првиот услов за мир.

А на овој Меѓународен ден на ромскиот јазик, некое дете некаде ќе го научи својот прв ромски збор — и ќе носи илјада години значење во својот здив.