Skip to content
За феминистичката платформа Медуза, да се слави 8 Март денес, значи да се продолжи континуитетот на женската борба. Да се слави 8 Март денес, значи да се навратиме на оригиналните заложби за полноправна рамноправност. Да се слави 8 Март денес, значи да работиме рамо до рамо за достоинствен живот на најранливите меѓу нас – работничките во фабриките, сиромашните жени, заболените жени, руралните жени, сексуалните работнички, самохраните мајки, жените од етничките малцинства, постарите жени што живеат сами, жените со попречености, трансродовите жени и жените со различна сексуална ориентација. Текстот што следува е објавен на Медуза, под наслов: „Вашите ружи нема да ја китат нашата борба“.*
Душица ЛАЗОВА**
8 Март или Меѓународниот ден на жената ги слави досегашните економски, политички и општествени постигнувања на жените и повикува на родова рамноправност и социјална правда. Ситуацијата е слична низ светот, меѓутоа, конкретно на Балканот, со институционализирање на Денот на жената во втората половина на дваесеттиот век, маргинализирање на женското прашање во социјалистичкиот режим, враќање на традиционалните улоги по распадот на Југославија и популаризирање на феминизам што не ги зема предвид предизвиците со кои се соочуваат сите жени – 8 Март за жал го изгуби своето изворно значење и важност токму за најмаргинализираните жени и жените што го воведоа – работничките.
Меѓународниот ден на жената произлегол од женското работничко движење и протестите поради лошите работни услови на почетокот на ХХ век, време на интензивна индустријализација и економска експанзија во Западниот свет. На 8 Март 1908, петнаесет илјади текстилни работнички марширале на улиците во Њујорк барајќи пократко работно време, повисока плата и право на глас. Ним им претходеле текстилните работнички што излегле на јавна демонстрација во Њујорк на 8 Март 1857.
Во 1910, се одржала Меѓународната социјалистичка женска конференција во Копенхаген на која бројни женски активистки од светот, меѓу нив и славната германска социјалистка Клара Цеткин, предложиле да се воведе Меѓународен ден на жената како пандан на Денот на трудот со цел борбата на жените за пристап до работа и рамноправни работни услови да стане дел од првомајските барања и да добие интернационална димензија и поддршка. Повеќе од 100 жени од 17 држави го одобриле предлогот. Покрај работничките права, фокусот бил ставен и на залагање за полноправна политичка вклученост на жените и нивна видливост во јавната сфера. Со секое ново одбележување на Меѓународниот ден на жените, сѐ повеќе жени се приклучувале во социјалистичките партии и синдикати, растеле организирањето и политичката освестеност и се зацврстувала меѓународната работничка солидарност.
Во годините непосредно пред Првата светска војна, Меѓународниот ден на жената се развил и во протест против војната, како што било случајот во Русија кога на 8 Март 1917, руските текстилни работнички започнале штрајк за „леб и мир”, на кој им се придружиле повеќе од 100.000 работнички и работници. Штрајкот резултирал со пад на монархијата и, меѓудругото, доделување на право на глас на жените, а 8 Март официјално станува државен празник.
* * *
Во Југославија, 8 Март за првпат е прославен во 1914 со протестни собири на кои се читало поздравното писмо на Клара Цеткин. Поради поврзаноста на осмомартовските протести со комунизмот, во наредниот период славењето на празникот стивнало, но сепак го одржувало својот континуитет со намален интензитет. Во меѓувоениот период, работничките протести и организирањето на жените во Југославија продолжиле. Во 1938 и 1939, протестни маршови имало од Скопје до Љубљана, меѓутоа полека се губел социјалистичкиот интензитет, вклученоста на жените во синдикатите била намалена, а полицијата го разбивала отпорот.
За време на Народноослободителната борба, Антифашистичкиот фронт на жените (АФЖ) во Југославија започнал да издава свои весници (органи) и да ги изнесува своите барања и очекувања од НОБ: целосна политичка слобода на жените како темел на рамноправноста, уживање на сите економски и социјални права, право на образование и напори за описменување на жените и унапредување на здравствените услови – прашање на кое дотогаш не се обрнувало внимание. Во рамки на прославата на 8 Март 1942, бил издаден рефератот Жените во борба за подобар живот во кој се известува за големиот придонес на партизанките: „Исчезнуваат предрасудите и паѓаат во вода реакционерните сфаќања дека жената мора да молчи кога луѓето разговараат, се создава другарски однос помеѓу луѓето и жените… Зар немаме право ова да го сметаме за почеток на масовно вклучување на жените во општествениот, политичкиот и културниот живот?“ (курзивот е мој и укажува на подредената позиција на жените пресликана и во јазикот).
Првиот македонски женски весник „Македонка – Орган на АФЖ“ кој се печател помеѓу 1944 и 1953, изобилувал со бројни прилози за значењето на 8 Март и придобивките од борбата за родова рамноправност како дел од „еманципаторската политика на КПМ и АФЖ“, а се известувало и за осмомартовските митинзи и работнички акции како копање на цветни леи во Градскиот парк, поправање на селски патишта или пошумување на ридови, во кои се нагласува вклученоста на етничките малцинства (Коцевска, 2024). Сепак, со приоретизирање на стопанската и индустриската активност на жените во Југославија од страна на КПЈ како основа за нивната политичка вредност и улога во градењето на државата по војната, односно „преобразбата на наративот за социјалистичката жена ‘од револуционерен во производен субјект’”, постепено почнале да се занемаруваат останатите аспекти на женската еманципација, социополитичка вклученост и економска моќ (Хаџиевска и Коцевска, 2022).
„Македонка: Орган на АФЖ“, бр. 29, март 1947 година
Во 1960-тите и 1970-тите, официјалната политика на СФР Југославија го поттикнувала учеството на жените во јавниот живот, со претпоставка дека социјалистичкото самоуправување ја елиминирало нееднаквоста. Сепак, во пракса, жените ретко биле ослободени од традиционалните родови улоги, особено во домот. Занемарувањето на револуционерниот аспект од борбата на жените било видливо и во начинот на кој Денот на жената бил речиси заменет со славење на Денот на мајката: „Со повлекувањето на жените од јавниот живот, нивното враќање во домот и улогите кои произлегуваат од таа средина, 8 март постепено се одвојува од првобитната ориентација и го менува своето значење и содржина. Наместо некогашниот ‘борбен ден’, тој во шеесетите беше претворен во Ден на мајката, празник на мајката и воспитувачката“ (Malešević, 1988, цит. кај Захаријевиќ и Лончаревиќ, 2011).
По распадот на Југославија, националистичките политики на новоформираните независни републики продолжиле да го користат 8 Март во полза на градење на своја приказна за „традиционалната” улога на жената. На овие простори во 90-тите, доаѓа до сериозно уназадување на правата на жените, нивно повлекување од јавната и политичка сфера и враќање во домовите како мајки и чуварки на нацијата. Жените биле први на удар во масовните отпуштања во транзицијата, губејќи ја својата финансиска независност, а намалувањето на социјалните бенефиции за кои државите немале капацитет го зголемило товарот на неплатениот физички и емоционален труд врз грбот на жените кои, како знаеле и умееле, продолжувале да се грижат за домаќинствата, децата и старите лица. Во истиот период, илјадници жени, особено жените во БиХ, биле жртви на сексуално насилство и експлоатација што служеле како средство за етничко чистење, со што нивните тела биле искористени како бојно поле за националистички конфликти.
Токму економската нестабилност и животозагрозувачките услови по распадот на заедничката држава биле причина за организирани обиди на жените од регионот за обединување и мобилизирање. Помеѓу 1990 и 1991 се појавиле огромен број на женски иницијативи како „Жени во црно” и Третиот југословенски феминистички собир, а на 8 Март 1992, симболично бил отворен и Центарот за женски студии во Белград. Се отворале женски советувалишта, се организирале улични акции и „сквотирање“ на јавни простори (така настанала Автономната женска куќа во Загреб) и се практикувал уметнички активизам. Во однос на одбележувањето на 8 Март во овој период, наспроти национализмот на новите републики и ригидната перцепција за тоа како треба да изгледа една вистинска жена (Македонка, Србинка, Бошњакиња, итн):
[8 Март] чија историска димензија била истрошена со безбројни и симболични мртви каранфили и еднолични честитки … за мајки и учителки, во време на структурно насилство, сиромаштија и ретрадиционализација, на жените им овозможил да се групираат околу идентитет што ја осудува патријархалната држава и војната. Денот на жената станува ден кога жените со полно право можат да зборуваат како жени, со жени и за жени. (Захаријевиќ и Лончаревиќ, 2011)
На овој начин, 8 Март одново отворил простор за системска критика, отфрлање на национализмот (оттука познатиот слоган на „Жени во црно”: По националност сме жени), поистоветување на воените политики со угнетувањето на жената, кревање свесност за родово-базирано насилство, повикување на социјалистичкото минато кое било избришано и градење на регионална женска солидарност со жените од другата страна на исцртаните државни, верски и етнички граници.
* * *
И покрај напорите на феминистките, за жал, во пошироката јавност, национализмот и поделеноста во новите републики целеле да ги избришат сите траги на социјалистичкото минато и родова еднаквост, а соочувањето со длабока сиромаштија и нестабилна социоекономска транзиција повторно ги истиснало женската борба и женските прашања од дневниот ред. Додека жените на Балканот тивко ги губеа политичките, економските и репродуктивните права на преминот кон новиот милениум, 8 Март продолжи да се претвора во „празник на женственоста”, ден кога на жените им симнуваме капа за беспрекорно изведените улоги на мајки, сопруги, негувателки и домаќинки, или им ракоплескаме на реализираните жени што го достигнале „капиталистичкиот сон на успешност”. Си дозволуваме да ги заборавиме обесправените и да избегнеме овој ден да нѐ потсети на длабоките родовите нееднаквости, на женското лице на сиромаштијата, на трудовата дискриминација и системското насилство на кои жените сѐ уште се изложени. Со континуирано потиснување на женскиот политички глас и отпор, успеавме да го редуцираме 8 Март на „изразување учтивост”, ден кога мажите и институциите можат да поминат со перформативни гестови на внимание, честитки, ваучери, цвеќиња и „прикладни” поклончиња за жените без да ја преиспитаат својата привилегија и распределбата на моќ.
Но, историјата на женското работничко движење, борбата за класна и родова рамноправност и политичка автономија и антивоените феминистички мобилизации на (пост)југословенските жени треба да продолжат да го информираат одбележувањето на 8 Март во ХХI. век како контратежа на институционалните, медиумските и културните обиди за негова тривијализација. Во време на засилен надзор и дисциплина предводени од алчните (машки) грабнувачки политики, на владеење на култура на неказнивост и непостапување, на премолчена производствена, репродуктивна и сексуална експлоатација, време на сериозна сиромаштија, на уништени инфраструктурни услови и приватизирани (а недостапни за секого) системи на грижа, товарот паѓа на сечиј, но особено на женскиот грб. Со глобалниот пораст на десничарски политики – што историски биле погубни за жените – не смееме да дозволиме женските права (повторно!) први да бидат жртвувани.
Затоа, да се слави 8 Март денес, значи да се продолжи континуитетот на женската борба. Да се слави 8 Март денес, значи да се навратиме на оригиналните заложби за полноправна рамноправност. Да се слави 8 Март денес, значи да работиме рамо до рамо за достоинствен живот на најранливите меѓу нас – работничките во фабриките, сиромашните жени, заболените жени, руралните жени, сексуалните работнички, самохраните мајки, жените од етничките малцинства, постарите жени што живеат сами, жените со попречености, трансродовите жени и жените со различна сексуална ориентација. Да се слави 8 Март денес, значи да се повикаме на историјата на сите храбри жени пред нас додека сплотени активно ја обликуваме иднината, давајќи им глас на оние што не се во можност да викнат посилно. Ете, затоа, овој 8 Март, нема да нѐ заситат вашите ружи; она што ни следува е правда!
*Текстот е преземен од Медуза, феминистичка платформа создадена за девојки, жени, родови и сексуални малцинства – и во суштина сите личности со желба да слушаат, учат и живеат феминистички, кои сакаат да градат меѓусебни мрежи на поврзување, да читаат едни за други и пишуваат.
**Душица Лазова е соуредничка на феминистичката платформа Медуза. Лазова е книжевница, преведувачка и истражувачка во полето на современата феминистичка, квир и интернет култура. Магистрира на родови студии и медиуми на Универзитетот во Сасекс. Сака фанзини, да чепка по архиви и да гледа стари филмови. Верува дека секој од нас е фантастичен спој на стварност и фикција.
