Што значи прогласувањето на проектот Јадар за стратешки проект од страна на ЕУ?

Европската комисија денеска одлучи да го вклучи проектот Јадар во 13 нови стратешки проекти поврзани со критичните суровини. Тоа значи дека ЕУ, доколку државата Србија одлучи да го спроведе проектот, ќе му даде посебни привилегии на овој проект, вклучително и помош при неговото финансирање.

Вклучувањето во листата на стратешки проекти не значи дека државата Србија е обврзана да го реализира проектот, а властите на нашата земја ќе донесат конечна одлука дали ќе се ископува литиум во областа Јадра или не. Но, фактот дека проектот Јадар воопшто се најде на листата на ЕУ, укажува дека земјата претходно и дала зелено светло на Европската комисија, иако проектот се уште не е формално прифатен во Србија, пишува European Western Balkans.

EWB потсети дека лани во ноември Министерството за заштита на животната средина донесе Одлука за обемот и содржината на Студијата за оцена на влијанието врз животната средина за рударскиот дел од проектот Јадар, од која Рио Тинто има рок од една година да ја достави Студијата до Министерството, која потоа ќе биде евалуирана од техничкиот комитет. Тоа е еден од неопходните чекори за добивање конечно одобрение од Министерството за рударство и енергетика.

Затоа, проектот Јадар во Србија се уште не е одобрен. Како што беше потврдено за порталот EWB во јули минатата година, „во случај некој проект да биде прогласен за стратешки од ЕК, овластените тела во земјите каде што би се реализирале проектите немаат обврска да издаваат дозволи на изведувачите“.

Компанијата Рио Тинто во март за одредени српски портали потврди дека аплицирала за статус на стратешки проект на Европската Унија. За да се поднесе оваа апликација, неопходно беше одобрение од земјата каде што ќе се спроведува проектот, во случајов Србија.

Проектот Јадар денеска беше прогласен за стратешки проект заедно со 13 други проекти надвор од ЕУ, вклучително и од Велика Британија, Норвешка, Бразил, Украина и Казахстан. Идентификувањето на проект од областа на критичните суровини како стратешки е регулирано со Законот за критични суровини (CRMA), кој стапи на сила во мај 2024 година.

Целта на усвојувањето на CRMA во Европската унија беше да се обезбеди сигурност во снабдувањето со критични суровини во ЕУ, вклучувајќи литиум, кобалт, бакар, никел и други. Претседателката на Европската комисија, Урсула фон дер Лајен, најавувајќи го усвојувањето на овој акт, изјави дека тој се однесува на проблемот со зависноста на Европската унија од критичните суровини и дека целта ќе биде диверзификација на изворите на снабдување.

Меѓу другото, ЦИРК предвидува можност проектите во и надвор од ЕУ да се препознаат како стратешки, што значи дека за овие проекти е поедноставена и забрзана процедурата за доделување на потребните дозволи во рамките на ЕУ, а ќе бидат поддржани и во обезбедувањето на потребните финансиски средства за реализација на проектите.

Како што се наведува во денешното соопштение за одлуката за признавање на 13 стратешки проекти надвор од ЕУ, овие проекти „ќе имаат корист од координираната поддршка на Европската комисија, земјите-членки и финансиските институции во форма на олеснување на пристапот до финансирање и контакти со релевантни клиенти“.

Европската унија, според правилата на CRMA, може да прогласи проект за стратешки само ако исполнува одредени услови, вклучително и дека „тој е технички изводлив и имплементиран на одржлив начин, особено кога станува збор за мониторинг, спречување и минимизирање на влијанието врз животната средина, како и спречување и минимизирање на негативните последици врз општеството“.

Во случаи кога Комисијата утврди дека проектот повеќе не ги исполнува условите да биде стратешки, може да го повлече овој статус.

Токму можноста проектот Јадар да биде признаен како стратешки од Европската Унија, што подразбира стандарди за заштита на животната средина, беше наведена како аргумент од страна на предлагачите на имплементацијата на овој проект против значителен дел од јавноста што се спротивстави на истиот.

Од 2020 година, властите во Србија ги интензивираат напорите за започнување на проектот Рио Тинто. Во февруари 2020 година, Владата донесе Уредба за потврдување на просторниот план на просторот за посебна намена за спроведување на проектот за експлоатација и преработка на минералот јадарит, кој беше укинат по масовните протести во декември 2021 година.

Дури минатата година Европската унија беше ставена во центарот на јавната дискусија за ископувањето литиум во Србија. Со Меморандумот за разбирање, потпишан од српските власти со потпретседателот на Европската комисија, Марош Шевчовиќ, започна Стратешкото партнерство за одржливи суровини, синџири на вредност на батерии и електрични возила, со што беше дадено зелено светло на денешната одлука на ЕК.

После тоа, минатото лето во Србија беа одржани масовни протести против ископувањето литиум.

Во октомври минатата година пратениците од опозициските партии во Народното собрание предложија Предлог за изменување и дополнување на Законот за рударско-геолошки заводи, со кој опозицијата бараше забрана за истражување и експлоатација на литиум и бор. Предлогот не беше прифатен, бидејќи пратениците од владејачкото мнозинство беа против.

Иако ископувањето на литиум не беше доминантна тема во последниве месеци, нема знаци дека јавното противење на проектот е намалено.