Skip to content
Меѓународниот институт за блискоисточни и балкански студии (IFIMES), во најновото истражување насловено како: „Западен Балкан и Европската Унија: Групно проширување како стратешки одговор на кризата на кредибилитетот и геополитичката неизвесност“, повторно го отвори клучното прашање за иднината на европскиот проект во Југоисточна Европа. Од деталната анализа, ги издвојуваме најважните и најинтересните делови, кои даваат увид во геополитичките, стратешките и социјалните импликации на овој предлог.
Иницијативата на претседателот на Република Србија, Александар Вучиќ, земјите од Западен Балкан да се приклучат кон Европската Унија како група, презентирана на неодамнешната средба со претседателката на Европската комисија, Урсула фон дер Лајен, и претседателот на Европскиот совет, Антонио Коста, повторно го отвори клучното прашање на европската политика: дали ЕУ има јасна и конзистентна стратегија кон Западен Балкан?
Оваа иницијатива не е политички експеримент или обид за заобиколување на европските критериуми. Тоа е обид за враќање кон стратешката логика на проширувањето, која донесе стабилни и долгорочни резултати во клучни моменти од историјата на Унијата. Суштината на предлогот не е во „олеснувањето“ на членството, туку во признавањето дека фрагментираниот, билатерален и бесконечно продолжен процес губи кредибилитет – и пред граѓаните на Западен Балкан и во поширокиот геополитички контекст.
Групно проширување – заборавен, но докажан европски модел
Групното проширување не е аномалија во европската историја, туку докажана практика што се применува во клучни стратешки моменти. Најпознат пример е бранот на проширување од 2004 година, кога ЕУ прими десет земји одеднаш, претежно од Централна и Источна Европа. Всушност, станува збор за „9,5 земји“, бидејќи северниот, турски дел од Кипар не беше опфатен со acquis communautaire. Во тоа време, околу 70 милиони луѓе се приклучија кон членството, додека денешниот Западен Балкан брои околу 16 милиони – што јасно покажува дека големината на регионот не е пречка за интеграција.
Миграцијата од Балканот во 2025 година изнесуваше приближно 500.000 млади луѓе годишно, поттикната од економски и безбедносни причини. Групното проширување нуди потенцијално решение преку економска интеграција и отворање на пазарот на трудот на ЕУ.
Во договореното сценарио за групно проширување (2028–2030), сите земји-кандидатки се приклучуваат кон ЕУ во истиот бран. Тоа би го зголемило кредибилитетот на Унијата во регионот, би ја зголемило поддршката за членство за 20–25%, би ја стабилизирало економијата со проценет раст на БДП од 2–3% годишно и би ја подобрило ефикасноста на регионалната соработка за 30–50% преку заеднички инфраструктурни и трговски проекти.
Социо-економски сценарија за Западен Балкан
Одлуката за проширување во 2004 година беше водена од стратешка проценка, а не од совршенството на институционалните решенија. Ретроспективно, тој потег се смета за еден од најуспешните во историјата на ЕУ: го стабилизираше постсоцијалистичкиот простор, го забрза економскиот развој на новите членки, ги намали безбедносните ризици и трајно ги интегрираше во западната политичка, правна и вредносна рамка. Во контекст на денешната геополитичка нестабилност, вклучително и руската инвазија на Украина, тешко е да се прецени колку би била ранлива ЕУ без ова големо проширување.
Во оваа светлина, иницијативата за групен прием на земјите од Западен Балкан не е експеримент, туку природно продолжение на докажаната европска пракса, прилагодена на предизвиците на современата геополитичка и стратешка средина.
Западниот Балкан како „заробеник на процесот“
За разлика од земјите од Централна и Источна Европа на почетокот на 2000-тите, денес Западниот Балкан е заробен од продолжена кандидатура без јасно дефиниран исход. Процесот на проширување сè повеќе се чини дека е цел сама по себе, додека реалната перспектива за членство е заменета со сложени технички фази, привремени механизми и политички услови.
Таквиот пристап го претвора регионот од активен учесник во пасивен примател на политиката, што ја ослабува политичката мотивација и општествената поддршка за реформите. Групниот пристап кон ЕУ би можел да има силен психолошки, политички и институционален ефект, повторно воспоставувајќи директна врска помеѓу спроведувањето на реформите и конкретната награда – основниот принцип на секоја успешна политика за проширување.
Искуствата од претходните бранови на проширување даваат важни лекции:
Балтичките држави (Естонија, Латвија, Литванија, 2004) – решителен и координиран пристап, јасна европска перспектива, силна домашна волја и поддршка од ЕУ резултираа со брзи и успешни интеграции. Јасните критериуми, транспарентните временски рамки и внатрешниот консензус се покажаа како клучни за кредибилитетот на процесот.
Романија и Бугарија (2007) – формалното членство проследено со пост-пристапни механизми (мониторинг и соработка и верификација) укажуваше на ризикот од долгорочни и фрагментирани реформски процеси, намалување на перцепцијата за кредибилитетот на ЕУ и фрустрација кај новите членки.
Хрватска (2013) – долгорочен процес на преговори воден од јасна стратегија и политичка определба покажува колку се важни регионалниот консензус, внатрешните реформи и транспарентните преговори за долгорочната стабилност и користа на ЕУ.
Лекции за Западен Балкан: Во моментов, регионот страда од продолжена неизвесност, фрагментирани критериуми и ограничен регионален консензус. Додека претходните бранови имаа јасна и веродостојна перспектива за членство, Западен Балкан останува „заробен“ во процесот.
Групниот пристап на ЕУ би можел да го врати кредибилитетот на проширувањето, да обезбеди појасни временски рамки и повторно да ја воспостави логиката на наградите за спроведените реформи. Таквиот модел би го трансформирал регионот од пасивен примател на политики во активен европски актер на интеграцијата.
Кризата на кредибилитетот на ЕУ и важноста на регионалната соработка
Сегашната политика на проширување на ЕУ се соочува со сериозен проблем на двојни стандарди. Многу постоечки членки не ги исполнуваат критериумите што се бараат од земјите од Западен Балкан, особено во областите на владеење на правото, слобода на медиумите, борба против корупцијата и независност на судството. Таквата асиметрија создава чувство на политичка неправда и перцепција за селективен политички притисок. Дополнително, практиката на промена на барањата ad hoc и отсуството на јасни временски рамки ја поткопува довербата на граѓаните и институциите во европските механизми за донесување одлуки, што го прави процесот на проширување да изгледа политички инструментализиран наместо меритократски, сериозно загрозувајќи го кредибилитетот на ЕУ во очите на Западен Балкан.
Во овој контекст, регионалната соработка станува клучен фактор во зајакнувањето на европската перспектива. Вкупниот БДП на Западен Балкан во 2025 година е околу 130 милијарди евра, додека трговијата со ЕУ сочинува 65-70% од вкупната надворешна трговија на регионот, што јасно ја покажува економската поврзаност и потребата од координиран пристап кон интеграцијата.
Искуството на Вишеградската група потврдува дека заедничкото политичко дејствување, размената на искуства и меѓусебната поддршка можат значително да го забрзаат патот кон членство. Денес, Западен Балкан има голем број регионални иницијативи кои ја зајакнуваат меѓусебната поврзаност и свеста за заедничката судбина (ЦЕФТА, Берлински процес, Отворен Балкан, Јадранско-јонска иницијатива итн.). Групниот пристап на ЕУ би можел дополнително да ги зајакне овие процеси, трансформирајќи го регионот од пасивен примател на европските политики во активен актер на процесот на интеграција, зајакнувајќи ја неговата преговарачка позиција и стратешка важност во рамките на европските рамки.
Проширувањето на ЕУ како стратешки одговор на кризите и зајакнување на довербата во регионот
Историски гледано, секое проширување на Европската Унија е одговор на внатрешните кризи на Унијата. Денешните предизвици се особено сериозни: војната во Украина, променетата безбедносна архитектура на Европа, енергетската несигурност, миграциските притисоци, растот на популизмот и намалената глобална конкурентност. Интеграцијата на Западен Балкан не е само чин на солидарност, туку стратешка инвестиција во безбедноста, стабилноста и геополитичката кохезија на континентот. Отсуството на регионот од Унијата создава постојан извор на нестабилност на границите на ЕУ и дополнително ја загрозува внатрешната стабилност на Унијата.
Продолженото одложување на процесот на проширување веќе има сериозни социјални и политички последици. Довербата на граѓаните во ЕУ континуирано се намалува: во Србија од 70% (2010) на околу 40% (2025), во Црна Гора од 65% на 45%, додека Северна Македонија и Албанија забележаа пад од 60% на 35–40%. Граѓаните сè повеќе ја перцепираат ЕУ како неконзистентен и непредвидлив партнер, што отвора простор за алтернативни геополитички наративи и зајакнување на влијанието на други глобални актери. Продолжената неизвесност ја ослабува европската идеја и поттикнува барање алтернативни политички, економски и безбедносни потпори. Без јасна временска рамка за членство, геополитичкото преориентирање на регионот станува реална опција, со ризик од фрагментација, намалување на европското влијание и зголемување на безбедносните закани во Југоисточна Европа.
Поддршката на иницијативата на претседателот Вучиќ за членство во групата не значи откажување од реформите, туку признавање дека постојниот модел е исцрпен и дека е потребна нова динамика. Групниот пристап може да го врати кредибилитетот на политиката на проширување, да го стабилизира Западен Балкан, да го намали геополитичкиот вакуум и да ја зајакне внатрешната кохезија на ЕУ. За вистински ефект, земјите од регионот мора да продолжат со длабоките реформи во областа на владеењето на правото, да ја зајакнат регионалната соработка, да ги решат билатералните спорови и да дејствуваат координирано кон Брисел.
Од друга страна, ЕУ мора јасно да дефинира кредибилен датум или временска рамка за пристапување, да ги запре ad hoc промените на критериумите и да го врати процесот во сферата на стратешката политика, а не во техничко-бирократска постапка.
Само таков пристап го прави групниот модел ефикасен инструмент за стабилизирање на регионот, зајакнување на европската перспектива на Западен Балкан и обезбедување на безбедноста, довербата на граѓаните и геополитичката отпорност на континентот.
Геополитичка конкуренција и стратешка одговорност на ЕУ во Западен Балкан
Денес, Западен Балкан е на раскрсницата на европската интеграција и глобалната геополитичка конкуренција. Продолжената неизвесност во европската перспектива отвора простор за зајакнување на влијанието на Соединетите Американски Држави, Русија и Кина.
Соединетите Американски Држави остануваат клучен безбедносен актер, фокусирани на стабилноста преку НАТО, билатерални аранжмани и дипломатско присуство, но без да даваат приоритет на институционалната интеграција на регионот во ЕУ. Продолженото одложување на членството ја зголемува зависноста на Западен Балкан од американскиот ангажман и ја намалува автономијата на Унијата.
Русија го користи регионот како област на геополитичка конкуренција и инструмент за дестабилизација. Нејзината стратегија вклучува енергетски врски, политичка поддршка за одбрани политички актери, културно-историски наративи и информативни операции. Нејасната европска перспектива дополнително ја зајакнува руската позиција и наративите за „затворената врата“.
Пристапот на Кина е првенствено економски и инфраструктурен, преку проекти како што е иницијативата „Појас и пат“, без политички услови. Таквиот модел привлекува дел од политичките елити, но не нуди долгорочна институционална интеграција или вредносна рамка. Економското влијание на Кина станува алтернатива, но не и замена за европската перспектива.
Влијанието на надворешните актери се мери и преку финансиски индикатори: Русија годишно инвестира околу 10 милијарди евра, додека Кина инвестира 8-10 милијарди евра во своите инфраструктурни проекти. Анализите покажуваат дека јасната европска перспектива може да го намали нивното политичко и безбедносно влијание за 20-30%.
Во овој контекст, политиката на проширување на ЕУ не смее да се гледа изолирано; таа мора да се интегрира во поширока трансатлантска и глобална стратегија. Јасна и веродостојна перспектива за членство е клучна за зачувување на кредибилитетот на Унијата, намалување на влијанието на третите сили и зајакнување на долгорочната стабилност на регионот. Продолжената неизвесност не само што го зголемува просторот за дејствување на надворешните актери, туку ја ослабува и стратешката позиција на самата ЕУ.
Проширувањето кон Западен Балкан треба да биде не се гледа како соперништво со САД, Русија или Кина, туку како чин на стратешка самоодбрана на Унијата. Интеграцијата на регионот во европските институционални, политички и безбедносни структури го намалува просторот за дестабилизирачки влијанија и го зајакнува долгорочниот геополитички кредибилитет и стабилност на Југоисточна Европа.
Западен Балкан: помеѓу европската интеграција и геополитичката одговорност
Денес, Западниот Балкан е на клучна раскрсница помеѓу европската интеграција и геополитичката фрагментација. Продолжената неизвесност во процесот на проширување го зголемува влијанието на надворешните актери кои не ги делат европските вредности ниту гарантираат долгорочна стабилност, што дополнително ја продлабочува стратешката ранливост на регионот.
Во овој контекст, иницијативата за групно проширување на ЕУ добива посебна геополитичка тежина. Таа претставува стратешки потег со кој Западен Балкан би бил трајно поврзан со европските политички, безбедносни и вредносни рамки. Индивидуалниот пристап кон членството носи ризици од фаворизирање на одредени земји, продлабочување на регионалните тензии и ограничување на ефикасноста на европската политика. Спротивно на тоа, групниот модел го зголемува кредибилитетот на ЕУ, го стабилизира регионот и го намалува геополитичкиот вакуум.
Продолженото индивидуално членство, од друга страна, доведува до пад на поддршката од граѓаните, зајакнување на на влијанието на Русија и Кина и фрагментацијата на реформите. Доколку ЕУ не ја исполни својата историска одговорност, други актери ќе го окупираат просторот, но според неевропски правила. Долгорочната неизвесност сериозно ја загрозува европската перспектива на Западен Балкан, ја ослабува стратешката позиција на Унијата и го зголемува ризикот од геополитичко преориентирање на поединечните земји во регионот.
Иницијативата за членство во група претставува реалистичен, политички рационален и историски заснован излез од сегашниот ќорсокак. Доколку ЕУ сака да одржи релевантна геополитичка улога на континентот, Западен Балкан мора да престане да биде „вечен кандидат“ и да стане составен дел од европскиот проект.