80 години подоцна во Европа е јасно дека борбата против фашизмот е вечна

9-ти мај – датумот што го симболизира крајот на најголемата војна во европската историја и победата над фашизмот – е сè помалку ден на универзално сеќавање, а сè повеќе полигон за геополитички пораки, идеолошки конфликти и ревизионистички тенденции.

Додека во Брисел се слави Денот на Европа како симбол на споделените вредности, во Москва се одржува воена парада под сенката на војната во Украина, каде што балканските лидери чии политики предизвикаа осуда од Европската Унија ќе застанат рамо до рамо со Владимир Путин. Овој контраст го поставува прашањето: дали фашизмот навистина беше поразен или само ја промени формата? Можеме ли воопшто да ја разбереме 1945 година ако не ја препознаваме 1933 година во сегашноста?

„Осум децении по победата над фашизмот, ги имаме ужасите на војната речиси на истите темели. Повторно крв, болка и солзи, повторно сме во предворјето на една голема војна“, предупредува Драган Митов Ѓуровиќ, генерален секретар на Сојузот на борци од НОБ и антифашисти на Црна Гора.

Тој истакнува дека поделбите и неофашизмот се вратиле преку неоколонијалните интереси, војната за територии и суровини, а националната омраза што ја сеат како во раната ера на Хитлер станува моќно оружје и оправдување за целите.

„Европа, некогашна лулка на фашизмот што го победи, но не го уништи, повторно е во опасност. Огнот се шири брзо… Политичарите кои не се во чекор со времето, со сесрдна помош на верските водачи, го загрозуваат мирот на Балканот. Крвавиот распад на Југославија, едвај склученото примирје во Босна и речиси тивкото набљудување на зајакнувањето на неофашизмот на овие простори очигледно не беа доволни за Европа и светот. Исто како на почетокот на минатиот, повоените ужаси на запаметениот век“, вели Ѓуровиќ.

Единствениот лек е вечната антифашистичка борба

За Ѓуровиќ, 9 мај не е само ден на сеќавање, туку и повик за будност. „Препишувањето на историјата е срамно, а прогласувањето на поразените фашисти и квислинзи за победници во војната и подигањето споменици во нив е чист нов фашизам, кој се засили во балканскиот регион. Единствениот лек е вечната антифашистичка борба.“

Паметниот Умберто Еко напишал дека „најголемата заблуда е да се мисли дека фашизмот повторно ќе дојде во црни униформи, бидејќи денес сите бои се на сцената“, вели Џевад Дрино, професор на Правниот факултет на Универзитетот во Зеница.

„Во сегашните услови на промени во меѓународните односи, фашизмот совршено се адаптирал и продолжил да живее во различни форми, честопати од индивидуален и ad hoc карактер, додека ние како општество многу заостануваме во идентификувањето на нова форма на стариот непријател. За жал, ова е слика за оној дел од општеството кој не успева да разбере колку светот се променил од времето на Броз и колку фашизмот е денес поактуелен во неговото фундаментално значење – односот кон различноста, без оглед на тоа дали реторички се залагале за или против фашизмот“, вели тој. Дрина.

Тој тврди дека денешното определување на култот на водачот, употребата на сила, заканата од војна, идејата за тоталитарна држава, потрагата по модели во феудалното и средновековното минато, повикувањето на „историски граници“ или на сопствениот свет – не се ништо повеќе од продолжување на Хитлеровата политика на Lebensraum, животен простор, и дека „не е тешко да се препознаат дури ни денес“.

„Ги победивме фашистичките војници во 1945 година, а денес, 9 мај, е идеална можност да се запрашаме – дали и ние го победивме фашизмот“, истакнува Дрино.

Неговиот есеј „Дефиниција на правото од Владимир Владимирович“ остро ја иронизира злоупотребата на правото како алатка на сила, потсетувајќи дека правдата не може да биде неутрална против злото. Во него, тој ја опишува манипулацијата со правните концепти на „колегата адвокат Владимир Владимирович, попознат само како Путин, кој дипломирал право во Ленинград во 1975 година“, со цел да се оправда агресијата.

„Примената на законот во пракса од страна на Путин донесе агресија до „портата на Европа“ – Украина, земја која е историски дом на сите словенски народи, што нè тера да помислиме: нацистичкиот, рецептот на Хитлер – прво Аншлусот (Крим и Севастопол во 2014 година), потоа заштитата на нашиот народ (Луганск и Донецк) и конечно обидот за Блицкриг – доведоа до невидена реакција и бојкот на слободниот свет. Ubi deficit orbis – таму исчезнува светот, е натписот поставен на Русија, како некогаш на Хераклеовите столбови (денешен Гибралтар)“, објаснува Дрино.

Иронично, тој додава дека денешната „политичка десница“ не се потпира на Улпијан, туку на Сенека и Сталин – за кои силата е над правдата.

Поради молчењето и пресметките, смета Дрино, фашизмот е тешко да се препознае денес – бидејќи доаѓа без етикети, но со иста суштина.

Моделот на Путин и европското молчење

Фрањо Хабулин, претседател на Хрватското здружение на антифашистички борци и антифашисти, нагласува дека Денот на победата не е само датум во календарот, туку потсетник за вредностите врз кои беше изградена повоена Југославија.

„Го одбележуваме крајот на војната што одзеде 55 милиони животи. Во нашата земја, тоа е и крај на Народноослободителната борба предводена од Јосип Броз Тито. Без неа, прашањето е како би изгледала Југославија воопшто“, истакнува Хабулин.

За разлика од многу европски земји кои доживеаја ослободување благодарение на сојузничките трупи, во Југославија ослободувањето беше извојувано одвнатре, преку борбата на народот.

„Да немаше Народноослободителна борба и победа во таа борба, да немаше Народноослободителната армија која прерасна во Југословенска армија во 1945 година и стана релевантен воен фактор на овие простори, прашањето е како би изгледала Југославија. Каде би биле нејзините републики, меѓу кого би биле поделени и како – денес можеме само да претпоставуваме. Сепак, едно е сигурно: тоа немаше да биде федеративен сојуз на шест републики“, смета Хабулин.

Затоа, забележува тој, 9 мај треба да биде ден на прослава на борбата за слобода, но и ден на одговорност кон оние кои се спротивставија на окупаторите и домашните предавници од сите национални бои.

„Антифашизмот не може да биде само минато. Во време кога радикалната десница добива на сила низ цела Европа, кога во некои земји отворено се кокетираат пронацистичките идеи, ние мора да го браниме антифашизмот како основна цивилизациска вредност“, вели Хабулин.

Во овој контекст, и Тито и партизанското движење мора да имаат место во колективната меморија – не поради идеологија, туку поради фактот што тие беа носители на борбата за слобода и рамноправност. „Не можеме да ја градиме иднината ако ги релативизираме злосторствата и заборавиме кој бил на која страна од историјата.“

Балканот помеѓу сеќавањето и заборавот

Вељко Смајевиќ, историчар од Белград и поранешен кустос на Куќата на цвеќето, се сеќава дека 9 мај 1945 година го означил формалниот крај на Втората светска војна со капитулацијата на нацистичка Германија, но и дека воениот отпор продолжил некое време. Дури во август истата година, откако САД фрлија нуклеарни бомби врз Хирошима и Нагасаки, војната дефинитивно заврши.

Од 1950 година, овој датум има двојно значење – и како Ден на победата над фашизмот и како Ден на Европа, кога францускиот министер за надворешни работи Роберт Шуман ја објави декларацијата со која се поставуваат темелите на европското обединување.

Во последниве години, во некои земји како Франција и Германија, фашизмот, објаснува тој, добил посериозни форми, но за среќа не победува на избори. Балканскиот регион, вели тој, има разни проблеми, претежно од политичка природа.

„Знаеме кого имавме тука во Србија, кој беше во Хрватска, кој беше во другите земји од поранешна Југославија. Фала му на Бога, тоа повеќе го немаме. Постојат разни проблеми од политичка природа и националистички наративи, но нема конфликт со фашизмот“, нагласува Смајевиќ.

Кога го прашале дали светот научил лекција од Втората светска војна, тој одговара резигнирано. „Требаше да научи, но толку многу војни што се водат денес покажуваат дека историјата се игнорира – како и причините што доведоа до тие војни.“

За него, нема дилема: „фашизмот е без сомнение најлошото зло што го доживеало човештвото“.

Помеѓу меморијата и одговорноста

Наместо ден на единство, 9 мај открива длабоки идеолошки и историски поделби во современа Европа и на Балканот. Соочен со подемот на авторитаризмот, национализмот и ревизионизмот, антифашизмот повеќе не е избор – туку неопходност.

Ако не се соочиме со новите лица на стариот непријател – од империјализмот на Путин до домашните „мали фирери“, од политичкиот примитивизам до религиозниот фанатизам – тогаш не само што сме ја заборавиле 1945 година, туку одбиваме да ја признаеме и 1933 година.

Борбата против фашизмот не е завршена. Едноставно се трансформираше, како самиот фашизам. Сеќавањето не е носталгија – тоа е политичка одговорност.

„Европското семејство треба да се прошири, неговите темели треба да се зајакнат, а малите, но опасни моќни луѓе во регионот треба да се држат под контрола, да се борат против политичкиот примитивизам и религиозниот фанатизам – речиси фашизмот – сè во името на народот и Бога и да го зачуваат, и колку што е можно повеќе, без оглед на интересите на големите, да го зачуваат мирот во постојните граници. Затоа единствениот лек е вечната антифашистичка борба, како начин на живот и создавање подобра и помирна иднина“, заклучува Драган Митов Ѓуровиќ.

Мирза Дајиќ за Ал Џезира