Што е цунами и како настанува џиновскиот бран – историја на најкатастрофалните случаи

Цунами претставува низа океански бранови што се појавуваат кога огромни количини на вода нагло се изместуваат во длабочините на морето. Најчесто тоа се случува при силни подводни земјотреси во зоните каде што една тектонска плоча се потпикнува под друга. Таму морското дно се крева или тоне за неколку метри, а над него се крева водна „панцир‑плоча“ што тргнува со брзина на авион – дури 800 km/h – но со висина од едвај еден метар, па бродовите речиси и не ја чувствуваат. Штом ќе влезе во плитко крајбрежје, брановите забавуваат, се „нагмечуваат“ и за неколку минути се претвораат во воден ѕид висок колку зграда, носејќи сила која може да разурне цели градови.

Иако земјотресите предизвикуваат околу 80 % од сите цунамија, има и други причинители: силни подводни свлечишта и вулкански ерупции што колапсираат дел од кратерот (како случајот со Кракатао во 1883 година), како и ретки случаи на метеорит што паѓа во море. Сите тие имаат заедничко нешто – за миг преместуваат милијарди тони вода.

Кога бранот се приближува до брегот, длабочината опаѓа, брзината се намалува, а енергијата се претвора во висина. Водата може прво нагло да се повлече, оставајќи го морското дно „голо“ – природно предупредување за кое сведочат бројни преживеани. Современиот систем на длабокоморски DART‑сензори и глобални сеизмолошки станици можат да испратат тревога за неколку минути, но во зоните блиску до епицентарот секунда самозаштита вреди повеќе од секоја сирена.

Најстрашните цунамија во историјата

• Индиски Океан, 2004 – Подводен земјотрес од 9,1 M_w кај Суматра ослободи енергија како 23 000 атомски бомби. Бранови високи 30 m удрија во 14 земји и однесоа околу 230 000 животи, најсмртоносно цунами во модерната историја.
• Тохоку, Јапонија, 2011 – Магнитуда 9,0 во Пацифичкиот „Оганов прстен“ крена бран до 40 m кај Тохоку; загинаа повеќе од 18 000 луѓе, а несреќата ја поттикна нуклеарната криза во Фукушима.
• Валдивија, Чиле, 1960 – Најсилниот земјотрес регистриран досега (9,5 M_w) испрати цунами низ целиот Пацифик; ударот во Хило, Хаваи однесе 61 живот, вкупно меѓу 1 000 и 6 000 жртви долж чилеанскиот брег.
• Лисабон, 1755 – Земјотрес од 8,5–9,0 M_w на празникот Сите Светци крена три бранови високи до 20 m, комбинирани со пожари што уништија 85 % од градот; загинаа околу 40 000 – 50 000 луѓе што пак поттикна да се формира нова гранка во науката односно модерната сеизмологија.
• Месина, Италија, 1908 – Само десетина минути по потресот од 7,1 M_w, 12‑метарски бранови ја „избришаа“ североисточна Сицилија и Калабрија; жртвите се проценуваат на 75 000 – 82 000.
• Кракатао, Индонезија, 1883 – Ерупцијата ја сруши вулканската калдера и создаде 30‑метарско цунами што уништи 165 села и одзеде над 36 000 животи во Јава и Суматра.
• Литуа Беј, Алјаска, 1958 – Највисокиот забележан бран воопшто: 524 m! Висината е епска, но заливот бил речиси без жители, па загинале само пет лица – потсетник дека човечката изложеност е клучна за катастрофата.

Подготвеност наместо паника

Иако не можеме да ги спречиме тектонските сили, можеме да ги намалиме последиците: рано предупредување, задолжителни планови за евакуација низ ризичните крајбрежја и образование за природните знаци на претстојно цунами. Исклучивите гиганти се ретки, но дури и „мали“ бранови од неколку метри имаат силина на локален потоп.