11 Октомври: Зошто Македонија мора да се сеќава?!

11 октомври не е само датум во календарот, туку почеток на историски континуитет – од првите истрели на отпорот во Прилеп и Куманово, преку формирањето на партизанските одреди, до институционалното заокружување на државноста со АСНОМ. Денес, „Денот на македонското востание“ е државен празник што го одбележува стартот на антифашистичката борба на територијата на денешна Северна Македонија во Втората светска војна. Од 1945 година натаму, 11 Октомври се слави како темелна точка на колективната меморија – и во социјалистичка, и во независна Македонија.

Што, точно, се случи на 11 октомври 1941? Во Прилеп, борците од Прилепскиот партизански одред „Гоце Делчев“ изведоа координирани акции, меѓу кои и напад врз бугарската полициска станица и уште неколку цели во градот – акција што денес се смета за почеток на востанието. Веќе следниот ден, во Кумановскиот регион се формираат Карадак и Козјак одредите, кои брзо влегуваат во судири со полицијата; дел од борците беа ликвидирани или уапсени, но симболот на отпорот веќе беше испратен. Овие рани акции се случуваат во момент кога новото раководство на тогашната покраинска организација, предводено од Лазар Колишевски, започнува формирање партизански одреди низ Македонија – процес што продолжува и по неговото апсење во ноември 1941 година.

Симболиката на 11 Октомври е двојна. Од една страна, тоа е историскиот „прв исчекор“ – јасен одговор дека и на оваа територија постои организиран отпор кон окупацијата. Од друга, станува збор за почеток на политички и институционален процес што ќе доведе до АСНОМ на 2 август 1944 година, кога се поставуваат темелите на современата македонска државност внатре во федералната рамка на тогашна Југославија. Таа врска – од востание до институционализација – е суштината на празникот: борбата не завршила со саботажа или една акција, туку со создавање органи на власт, норми и легитимитет.

Просторот и сеќавањето настануваат заедно. Поранешната полициска станица во Прилеп, цел на нападот во 1941, денес е претворена во меморијален музеј посветен на 11 Октомври – материјално сведоштво за тоа дека историјата не живее само во книги, туку и во објекти, улици и јавни ритуали. Секоја генерација која чекори низ тој простор добива прилика да ја разбере хронологијата од блиску, без патетика и без митологија – преку предмети, документи и сведоштва.

Секако, околу празникот постојат и контроверзии и различни историографски акценти. Во дел од соседната и дијаспорската публицистика се доведува во прашање тежината на првичните акции или се оспорува нивната „пресудност“. Но, фактот дека 11 Октомври континуирано се одбележува од 1945 наваму – и по падот на комунизмот – говори дека за македонското општество токму оваа дата е усогласен симбол на отпорот кон фашизмот и почеток на сопствениот пат кон државност. Политичкиот контекст може да се менува, но темелната порака на празникот останува – антифашизмот е цивилизациски избор, а не идеолошка фраза.

Што не смееме да заборавиме денес? Прво, дека востанието беше и градско, и селско; и машко, и женско; и мултиетничко – во него учествуваа ученици, студенти, занаетчии, интелектуалци, жени-курири и санитарки, команданти и организатори. Меморијата за 11 Октомври е меморија за цела генерација што ризикуваше сè за слобода. Второ, дека од првите истрели до АСНОМ настапува дисциплина на изградба – од одреди, кон штаботи, политички тела и, на крај, институции. Тоа учи дека слободата не е само чин на пркос, туку и упорна, често невидлива работа.

Трето, дека празникот не е резерват за протоколи и венци – туку општествен договор. Кога ќе се банализира или релативизира, се ризикува да се релативизираат и жртвите, меѓу кои и десетици одликувани народни херои родени на оваа територија. Во нивните биографии – од урбаната конспирација на Мирче Ацев и Кузман Јосифовски–Питу, до подвизите и страданијата на Страшо Пинџур, Христијан Тодоровски–Карпош, Елпида Караманди и Вера Јоциќ – се гледа реалниот трошок на идејата „слобода“. Празникот служи за тоа: да не се изгуби човечкиот лик на историјата зад големите зборови.

И четврто, дека антифашизмот не е „минато свршено време“. Тој е влог во современата демократска култура: во начините на кои се однесуваме кон различноста, кон правата и слободите, кон говорот на омраза и јавниот простор. Ако 11 Октомври го сведеме на реторика, ќе го изневериме токму неговиот настан – мали групи луѓе што дејствувале кога било најтешко. Ако, пак, го читаме како жива обврска, тогаш и учебникот, и музејот, и споменикот, и празничната академија добиваат смисла.

Затоа на 11 октомври не се слави само минатото, туку се поставува прашање за иднината: какво општество сакаме да бидеме? Дали ќе ја негуваме културата на паметење со факти, критичко мислење и почит кон жртвите – или ќе дозволиме историјата да се потроши во дневна политика? Одговорот, како и тогаш, не е во големите гестови, туку во секојдневните избори. Празникот нè потсетува дека слободата не доаѓа сама од себе – ни во 1941, ни денес.