Анализа: како линеарното покачување ги оштетува пензионерите со повисоки пензии

Уставниот суд отвори постапка за член 2 од последните измени на Законот за пензиско и инвалидско осигурување, со кои редовното усогласување на пензиите според растот на платите и трошоците за живот е заменето со линеарно зголемување – еднаква сума за сите пензионери, без оглед на висината на пензијата, стажот и уплатените придонеси.

Тоа значи дека наместо сите да добијат, на пример, 10% зголемување (па оној со 12.000 денари да добие +1.200, а оној со 30.000 да добие +3.000), сите добиваат ист фиксен износ – 1.000 или 2.500 денари. Според објавените податоци, актуелниот спор пред Уставниот суд се однесува на последното линеарно зголемување од вкупно 2.000 денари (1.000 во септември и планирани 1.000 во март), додека претходните 5.000 денари веќе се третираат како „застарен предмет“.

Во процент, ова создава драматично различен ефект: пензија од 12.000 денари зголемена за 2.000 денари расте за околу 16,7%, додека пензија од 30.000 денари расте за само околу 6,7%. Токму тоа го проблематизира Уставниот суд: пензионерите со подолг стаж и повисоки уплати во системот добиваат релативно помало зголемување отколку оние со минимални пензии.

Судот потсетува дека пензијата е стекнато имотно, индивидуално право заштитено со член 30 од Уставот, а се повикува и на праксата на Европскиот суд за човекови права – разлика во третманот станува дискриминација ако нема „објективно и разумно оправдување“ и разумна пропорционалност меѓу целта и средствата.

Прашањето е дали државата, во име на социјална корекција, може да го „рамни“ износот на зголемување без да покаже дека не го крши принципот: колку си работел и плаќал, толку добиваш.

Хендикепот за пензионерите со повисоки пензии е двоен:

1. Губење на дел од очекуваното зголемување – доколку останеше класичната формула врзана за плати и трошоци, нивните пензии би раснеле побрзо во апсолутен износ.
2. Разводнување на придонесниот принцип – со тоа што се игнорираат годините стаж и висината на уплатите, дел од дополнителните буџетски пари фактички се прераспределуваат од оние што уплаќале повеќе кон оние што уплаќале помалку.

Паралелно, линеарните покачувања веќе отворија и други фронтови: околу 12.000 пензионери кои земаат македонска пензија но живеат во странство воопшто не ги добија дел од линеарните зголемувања, а Комисијата за заштита од дискриминација утврди дека се ставени во понеповолна положба.

Тоа покажува дека моделот, како што е конципиран, не е само „социјална помош“, туку и извор на сериозни правни ризици.

Во суштина, штетата за оние што цел живот плаќале повисоки придонеси не е тоа што најсиромашните добиваат повеќе – туку што државата ретроактивно ги менува правилата на игра, ги урамнува разликите без да објасни зошто нивниот поголем труд и стаж сега вредат помалку отколку што им било ветено со претходниот модел на усогласување.