Атмосфера на линч во Подгорица

Подгорица последниве денови личи на град под полициски надзор и политички нерв. По едно улично прободување во населбата Забјело, инцидент што полицијата го води како напад со нож врз млад Црногорец од страна на еден азербејџански и еден турски државјанин, улицата се претвори во сцена на колективен одговор. Прво дојдоа рациите. Потоа почна реваншизмот. На крај – стравот. Црногорската полиција уапси и задржа десетици странски државјани, главно Турци и Азербејџанци; извесни групи мажи маршираа низ Подгорица, скандирајќи ксенофобични пораки, а беа забележани и уништени возила и демолирани локали во сопственост на Турци. Дел од снимките од улица веќе кружат како доказ дека за многумина ова повеќе не е инцидент, туку „војна со мигрантите“.

Официјалниот одговор дојде брзо и беше двоен: сила и контрола. Полицијата соопшти дека во Подгорица се приведени најмалку осум лица под сомнение за поттикнување национална и верска омраза, за насилно однесување и за физички напади врз турски државјани. Меѓу нив, според Управата, има осомничени кои на социјалните мрежи повикувале на насилство против Турци, но и лица кои во населбата Забјело навистина извршиле напади – удирале со тупаници и со палки и, како што тврди полицијата, биле фатени со факли и фантомки подготвени за уличен линч.

Истовремено, полицијата најави „тотален надзор“: камери и дронови на јавни места, проверка на документи, протерувања и забрани за престој. Само за една ноќ, порачуваат властите, се преземени 55 мерки против странски државјани – од прекршочни налози до протерување од земјата и укинување дозволи за престој. Паралелно, се потврдува дека по нападот со нож биле приведени околу 45 турски и азербејџански државјани во рамките на т.н. „безбедносни проверки“, што во Турција веднаш беше прочитано како сигнал дека нивните граѓани се под масовен притисок.

Но најсимболичката реакција не беше полициска, туку политичка. Владата во Подгорица соопшти дека привремено го суспендира безвизниот режим за турските граѓани. Формалното објаснување е дека ова е мерка за стабилност и безбедност – намалување на приливот на нови посетители токму во момент кога тензијата на терен лесно може да ескалира во уште посериозно насилство. Премиерот Милојко Спајиќ порача дека државата мора да ја задржи контролата, а не улицата. Во исто време, официјална Анкара испрати порака дека „ситуацијата внимателно се следи“ и дека е во директен контакт со Подгорица за безбедноста на турските државјани. Тоа значи дека настанот во Забјело веќе не е локален инцидент меѓу неколку луѓе – тоа е дипломатско прашање меѓу две држави.

Ова што Црна Гора моментално го живее има два слоја. Првиот е суров и видлив: забрзано создавање атмосфера во која колективно казнување (Turci nadvor, „Турците надвор“) се продава како правда. Тоа е класичен алтернативен суд на улица, каде што не се разликува осомничен за напад од секојдневен работник кој има турски пасош или работи во турски локал. Кога толпата станува судија, етничката припадност почнува да вреди повеќе од доказот. Токму затоа домашната полиција зборува за „поттикнување национална и верска омраза“, а не само за „обична тепачка“.

Вториот слој е тивок и институционален. Црна Гора е земја-кандидат за влез во ЕУ и членка на НАТО. Тоа значи дека на хартија е обврзана на владеење на правото, индивидуална одговорност и заштита на малцинствата. Во пракса, таа сега мора да им каже на своите граѓани дека „ќе биде правда“, додека во исто време мора да им каже на Турција и на странските инвеститори дека ова не е лов на странци. Привременото враќање на визите за турските државјани е токму таков чекор: сигнал кон домашната публика дека државата „ќе ја среди работата на граница“, а сигнал кон Анкара дека има желба за ред и контрола, а не хаос и линч.

Сликата што излегува е непријатна за целиот Западен Балкан. Доволно е еден насилен инцидент за да се отвори вентил на страв, омраза и закани по етничка линија. Полицијата, која сега веќе најавува употреба на дронови и камери за „документирање на кривични дела“, де факто признава дека не станува збор само за кривична постапка по едно прободување, туку за ризик од колективно насилство кое може да се прошири.

Тоа е точката што ја прави оваа приказна поголема од Подгорица. Наместо класична полициска истрага по едно улично прободување, гледаме како за неколку часа се раѓа наратив „ние“ против „тие“, со маршеви, со запалени локали и со барање казна тука и сега. Во држава што сака да влезе во Европската унија, ова е тест за зрелост: дали правото и институциите ќе останат над реваншизмот и националистичките импулси – или улицата ќе си земе право на одмазда и ќе го нарече тоа патриотизам.