Бидете внимателни, воздухот во Скопје Струмица и Кичево е отровен!

Скопје повторно е на европскиот врв по загаден воздух. Во истите денови кога главниот град влезе меѓу најзагадените градови во светот, државата прогласи аларм – но за Струмица и Кичево. Граѓаните на метрополата повторно ја гледаат сивата завеса над градот, а институциите повторно се кријат зад формули и прагови на мерни станици.

Во ноќите и утрата кога смогот буквално сечe на очи, меѓународните платформи за квалитет на воздухот бележат „многу нездрав“ индекс за Скопје, со вредности над 200 по IQAir, што го пласира градот меѓу најзагадените урбани центри во светот. Во исто време, државниот портал за квалитет на воздухот покажува драматични концентрации на ПМ10 и ПМ2.5, далеку над препораките на СЗО и европските стандарди, особено во општините Центар, Карпош и Ѓорче Петров.

И додека Скопје практично живее во виолетова зона на загаденост, Министерството за животна средина формално прогласи прва фаза на аларм само за Струмица и Кичево – затоа што таму мерните станици два дена по ред ја надминале прагот од 150 микрограми ПМ10 по метар кубен. Во тие два града се активираат протоколи: засилени инспекциски контроли, забрани за отворено горење, препораки за ограничување на индустрискиот погон, предупредувања до граѓаните да не престојуваат на отворено и да не организираат спортски и културни настани надвор.

Во Скопје, пак, истите тие мерки остануваат на ниво на „општи препораки“. Градот кој со години е симбол за хронично загадување – и каде воздухот, како што опишуваат странски новинари, знае да „мириса и да има вкус како изгорена пластика“ – повторно е оставен на комбинацијата од апликации за воздух и лична импровизација на граѓаните.

Ниту загадувачите се непознати, ниту причините изненадувачки. Зимските месеци традиционално носат експлозија на емисии од домашно греење – печки на дрва и јаглен, но и нелегално горење отпад, гуми и пластика во сиромашните домаќинства. На тоа се надоврзуваат старите возила без еколошки стандарди, мазутните котлари во јавни и приватни објекти, индустриските капацитети на само неколку километри од станбени населби и урбанистички хаос кој создава „капак“ над котлината на Скопје. Географијата го прави остатокот: студен воздух што притиска од Водно и Скопска Црна Гора и ја заробува токсичната магла над градот со денови.

Последиците одамна не се апстрактна статистика. Според УНИЦЕФ, во Северна Македонија секоја деветта смрт на бебе под една година е поврзана со загаден воздух – околу 11,6 отсто од сите смртни случаи кај новороденчињата. Истовремено, меѓународните здравствени анализи проценуваат дека загадувањето учествува во речиси 16 отсто од сите смртни случаи во земјата, односно околу 3.500 преживотно изгубени животи годишно поради респираторни и кардиоваскуларни заболувања, мозочни удари и карциноми.

Тоа е цената на „политика на документи, не на дела“ како што ја опишуваат меѓународни анализи за борбата со загадувањето во Северна Македонија. Секоја влада носи нови стратегии, акциски планови, зелени агенди и комуникациски кампањи, а на терен граѓаните и натаму таложат смет за да го стават во печка, градските автобуси заглавуваат во истиот сообраќаен метеж, а старите котлари продолжуваат да палат фосилни горива.

Во позадина веќе постојат и иницијативи кои покажуваат дека може поинаку. Проектот „ЕУ за почист воздух“, имплементиран преку УНОПС, веќе заменува стари системи за греење во јавни објекти, воведува почисти градски автобуси и финансира пошумување во урбани средини – чекори кои директно ги таргетираат главните извори на емисии. Но тие пилот-решенија сè уште се далеку од национален пресврт: за мнозинството домаќинства огревното дрво останува единствена економски издржлива опција, а енергетската ефикасност и топлинската изолација остануваат луксуз.

Сликата во Скопје деновиве е иста како во последната деценија: маски на лицата, затворени прозорци и Facebook групи кои делат принтскринови од апликации за воздух и совети како да се преживее следната епизода на смог. Разликата е што статистиката станува сè поцрна, а јавната доверба во институциите сè послаба. Кога градот повторно ќе биде во црвената и виолетовата зона, прашањето нема да биде само кој град технички го поминал прагот од 150 микрограми, туку колку пати уште државата ќе одлучи да гледа во друга насока.