Божиновска се прибра во Македонија, ветува енергетски реформи

Министерката за енергетика Сања Божиновска, која последниве месеци ја гледавме на форуми од Будимпешта до Атина, сега се појави во Скопје со порака дека „енергетските реформи влегуваат во забрзана фаза“ и дека „имаме план, ред и сигурност“. Настанот во свечената сала на Владата – состанок на Секторската работна група за енергетика со донатори, банки и институции – треба да биде сигнал дека Божиновска конечно ја насочува енергијата кон домашната сцена и дека започнува серија „забрзани“ чекори во секторот.

На состанокот Министерството за енергетика презентираше листа активности: усогласување со европското законодавство, подготовка на Националниот енергетски и климатски план (NECP), модернизација на преносната мрежа, market coupling, интерконектори со Грција и Србија, како и реконструкција на јавни згради за поголема енергетска ефикасност. Божиновска вети нов бран инвестиции во соларни и ветерни капацитети, дигитализација на процесите и појасна временска рамка за реформите, потсетувајќи дека „секој киловат што нема да го потрошиме вреди исто колку киловат што ќе го произведеме“.

Од сликата што ја црта министерството, Македонија влегува во фаза на стабилен, модерен и регионално поврзан енергетски систем. Биографијата на Божиновска на официјалната страница – две децении искуство во енергетиката, европско образование, регионални контакти – дополнително ја храни нарацијата за „прагматичен лидер“ кој се враќа дома со меѓународно искуство и мрежа партнери.

Но зад оптимистичката реторика, независните извештаи и бројките ја покажуваат посложената реалност. Енергетската заедница бележи само „умерен напредок“ на Северна Македонија во спроведувањето на обврските и предупредува дека најитно прашање е усвојувањето на Пакетот за електрична интеграција – предуслов за приклучување кон европскиот пазар на струја до 2027 година. Истиот извештај ја позиционира земјата во „средината на табелата“, далеку од слика на брзи и завршени реформи.

Дополнително, државните ревизори во специјалниот извештај за енергетската транзиција потсетуваат дека Македонија презела обврска да ги изгасне РЕК „Битола“ и РЕК „Осломеј“ до 2030 година, но дека државата „е неспремна да го стори тоа“. Недостасуваат завршени инвестиции во замена на јагленот, а дел од проектите за фотонапонски централи и гасни постројки се уште се на ниво на планови, студии или први тендери. Паралелно, АД ЕСМ во 2025 година и понатаму објавува јавни повици за набавка на лигнит за РЕК „Битола“, што јасно покажува дека практичната зависност од јаглен останува.

Слична слика се гледа и кај енергетската ефикасност, еден од столбовите на реториката на Божиновска. Проектите за реконструкција на јавни згради се реални и поддржани од Светска банка, но документацијата за Проектот за енергетска ефикасност во јавниот сектор нагласува дека токму затоа се создава Национален фонд за енергетска ефикасност – механизам што допрва треба целосно да профункционира низ Развојната банка. Без оперативен фонд, ризикот е дел од најавените заштеди да останат на хартија.

Праведната транзиција од јаглен, која треба да ги заштити работниците и локалните заедници во Битола и Кичево, е формално поставена со мапи, совети на министри и работни групи. Но истражувањата на домашни и меѓународни организации предупредуваат дека токму управувачките структури и локалната поддршка се најслабата алка – без силни локални механизми, транзицијата може да значи „тешки времиња“ и нови социјални нееднаквости.

Во оваа рамка, пораката на Божиновска дека „периодот на одложувања и импровизации е завршен“ звучи повеќе како политичка линија за разлика од претходната влада, отколку како опис на ситуација на терен. СДСМ на своја страна носи наследство на недовршени обврски – од бавна либерализација на пазарот до одложени закони и нереализирани капацитети – но ревизорските извештаи покажуваат дека целиот систем, вклучително и новата влада, тешко се движи од стратегија кон реални мегавати од обновливи извори и вистинско намалување на емисиите.

За граѓаните, прашањето на крај е едноставно: кога Божиновска зборува за „забрзана фаза“ на енергетските реформи, дали тоа значи помал увоз на струја во зимските пикови, помалку зависност од јаглен и пониски сметки поради ефикасни згради, или само повеќе конференции, форуми и оптимистички говори? Фактот дека министерката се „прибра“ во Скопје и почна да зборува за реформите дома е важен чекор. Но доколку паралелно продолжиме да купуваме јаглен, да доцниме со подзаконски акти и да ги одложуваме инвестициските одлуки, лозинките за план, ред и сигурност ќе останат токму тоа – лозинки.