Екстремно загадување: што да правите кога воздухот е отровен

Кога апликациите покажуваат „екстремно нездрав“ или „опасен“ воздух, а градот личи на сив аквариум, прашањето за секое семејство во Македонија е едно: што конкретно можеме да направиме дома за да се заштитиме – денес, утре, викендов, а не во некаква далечна „зелена“ иднина. Особено во градови како Скопје, Тетово, Битола или Кавадарци, каде зимскиот смог одамна е секојдневие, не луксузна тема за конференции.

Првиот чекор е да се прифати непријатната вистина: кога загадувањето е екстремно, надвор нема „свеж воздух“. Вистинската заштита започнува со намалување на изложеноста – помалку време на отворено, особено за деца, бремени жени, постари лица и хронично болни. Светските здравствени организации препорачуваат во денови со висок индекс на ПМ-честички да се останува внатре колку што е можно повеќе и да се избегнува било каков напорен физички напор на отворено.

Второто правило е да го претворите домот во свое „чистилиште“ од смогот. Кога индексот е висок, прозорците се држат затворени, а проветрувањето се сведува на кратки отворања во делови од денот кога загадувањето е најниско – најчесто доцна претпладне или рано попладне, не навечер кога смокот повторно паѓа во котлините. Таму каде што е можно, се избира една просторија како „чиста соба“: со најдобро затворени прозорци, влажно бришен под, помалку теписи и редовно чистење на прашина. Лекарските здруженија препорачуваат, доколку има можност, во таа просторија да се постави прочистувач со HEPA филтер, а климатизерите да работат на режим на внатрешна циркулација, а не да вовлекуваат воздух однадвор.

Третата одбрана е маската. Кога мора да излезете – на работа, во продавница, по деца – обична хируршка маска не е доволна, затоа што најопасни се најситните честички (ПМ2.5) кои лесно минуваат низ слаба заштита. Стручните препораки се јасни: N95 или N99 маски, добро прилепени на лицето, значително го намалуваат внесот на честички во белите дробови. Особено се важни за лица со астма, срцеви болести, бремени жени, деца и возрасни над 60 години.

Домот, пак, не смее да стане втор извор на труење. Ако надвор воздухот е отровен, внатре барем не додавајте нови загадувачи: забрането е пушење во затворен простор, се избегнуваат свеќи, миризливи шпрејови и агресивни средства за чистење. Светските агенции за заштита на животната средина предупредуваат дека токму овие „мали задоволства“ драматично го влошуваат квалитетот на воздухот во домот, особено во зима кога ретко се отвараат прозорците. Подот и теписите се чистат со правосмукалка со добар филтер, а мебелот со влажна крпа – не со суво бришење, кое само ја крева прашината во воздух.

Кога станува збор за „home remedies“, важно е да се направи разлика: ниеден чај или природен сируп не може да го „исчисти“ смогот од белите дробови, но може да помогне полесно да се поднесат иритацијата и кашлицата. Лекарите препорачуваат прост, но ефикасен пакет: многу течности, млаки чаеви од камилица, ѓумбир, мајчина душица, мед и лимон, кои го смируваат грлото и ја разредуваат слузта; гаргара со млака солена вода за грлото; внимателно вдишување пареа (на пример над сад со топла вода, со крпа преку глава), секогаш со претпазливост кај деца за да се избегнат изгореници. Овие методи не ја лекуваат последицата од загадувањето, но можат да ги ублажат симптомите – и не се замена за лекар кога состојбата се влошува.

За децата, правилото е уште построго. УНИЦЕФ и другите здравствени организации советуваат најмладите да не се изнесуваат на отворено во периодите кога индексот е висок, особено не за трчање, играње фудбал или тротинет. Ако мора да излезат, тоа да биде за кратко, со добро прилепена маска за поголемите деца, без долги прошетки покрај прометни улици и градилишта. Бебињата и најмладите, кои не носат маски, најдобро е во денови со екстремно загадување да останат дома, во просторија со што е можно почист воздух.

Еден често занемарен детал е враќањето дома. По неколку часа надвор, дел од честичките остануваат на косата, кожата и облеката. Затоа се препорачува веднаш по враќање, особено по подолги прошетки или работа на отворено, да се соблече горната облека, да се остави во ходник или на балкон, да се измие лицето и рацете, а по можност да се истуширате пред легнување. Така се спречува дел од надворешната нечистотија да заврши на перници, ќебиња и детски играчки.

Сето ова се краткорочни, одбранбени чекори. Но додека ги бараме начинот да се заштитиме, не смееме да заборавиме дека и ние самите придонесуваме во смокот што го дишеме. Свесниот избор да се палат што е можно помалку печки на дрва и јаглен, да се изолира подобро домот наместо да се „грее улицата“, да се споделува автомобил или да се користи јавен превоз барем дел од неделата – тоа се мали, но реални промени во навиките што ја намалуваат загадувачката сметка.

И најважното: проверувајте ги официјалните предупредувања и состојбата со воздухот секој ден, исто како временската прогноза. Кога индексот покажува „опасно“, не е време за јуначење и „ај ќе излезам само малку“, туку за рационална самоодбрана. Домот, маската, чистата соба, чајот и тушот по враќање не се каприц, туку личен план за преживување во сезоната на смог. А кога ќе дојде моментот политичарите да ветуваат „чист воздух“, токму оние што ги знаат и применуваат овие мали трикови најдобро ќе препознаат дали се работи за сериозна политика – или само за уште една магла.

Извори: СЗО, УНИЦЕФ, American Lung Association, EPA, Euronews Green, Times of India, UNDP North Macedonia