ЕУ проширување и „одлив на мозоци“: скриениот ризик за Западен Балкан

Проширувањето на Европската унија носи пазар, инвестиции и надеж за побрза конвергенција — но и ризик што ретко се изговара наглас: уште побрз одлив на квалификувани луѓе од послабите кон побогатите економии, штом се отвори целосната слобода на движење. Историјата на претходните проширувања ни е позната: Романија и Хрватска втасаа на илјадници лекари, инженери, градежници и техничари, додека дома останаа празни болници и недостиг во производството. Експертите предупредуваат дека новиот бран може да го продлабочи истиот шаблон и на Балканот — освен ако се постават паметни заштитни механизми уште пред влезот.

Податоците се тврдоглави. Светската банка проценува дека регионот може да се соочи со дефицит од над 190.000 работници до крајот на деценијата ако трендовите продолжат, при што најголем притисок има во здравство, градежништво и преработувачка индустрија. Истовремено, самата ЕУ старее и губи околу еден милион работоспособни годишно до 2050 — што само ја зголемува апсорптивната „моќ“ на богатите пазари за балканскиот кадар.

Учесниците во дебатата не тврдат дека проширувањето е лошо по дефиниција. Напротив, пристапот до единствениот пазар, SEPA и интеграцијата во европските синџири на вредност можат да донесат скок во продуктивност и плати. Но искуствата со Хрватска и Романија покажуваат дека без активни политики на задржување и враќање на талентите, „плусот“ од инвестиции може да биде анулиран од „минус“ во човечки капитал. За Македонија, која аплицираше пред 22 години и веќе има либерализирана мобилност, опасноста е процесот само да се интензивира по членството — не да почне тогаш.

Што прави ЕУ, а што треба да направи регионот? Брисел го отвори „Growth Plan“: делумен влез во единствениот пазар пред членство, условен со реформи и средства за конвергенција. Економистите предлагаат ова да се врзе со конкретни мерки против одливот: стимули за локално вработување на финансираните проекти, кружна миграција (пракси и договори што враќаат дел од кадарот дома), даночни олеснувања за повратници и брзи коридори од образование до работа. На 4 ноември Комисијата го објавува годишниот извештај за напредок: ако „brain drain“ не стане именуван приоритет, ќе остане сива зона зад убавата реторика.

Формулата за балканските влади е непријатна, но јасна: платите и условите во клучните сектори мора да растат побрзо од просекот; здравството и образованието да станат прва линија на буџетски приоритет; а дијаспората да се третира како партнер, не како загуба. Во спротивно, проширувањето ќе донесе интеграција на капиталот — и истовремено деинтеграција на човечкиот потенцијал.