Евалд Флисар: Обврската на писателот кон општеството е да го демаскира, да го покаже такво какво што е навистина

Словенечкиот писател Евалд Флисар, годинашен лауреат на меѓународниот литературен фестивал „Про-за Балкан“ во Скопје и добитник на наградата „Прозарт 2025“, зборува за своето творештво, за улогата на писателот денес и за тоа зошто Балканот останува културен простор каде литературата има жива моќ да предизвика дијалог. Во интервју за Рацин.мк тој споделува лични увидувања за книжевноста, идентитетот и иднината на европската културна сцена.

Рацин: Кои теми или мотиви најмногу ве инспирираат кога создавате литература? Дали тие доаѓаат од лични искуства, од историјата или од глобалните прашања?

Евалд: Од сите нив. Но морам да признаам дека секогаш сум бил помалку заинтересиран за луѓе во конфликт со општеството, отколку за индивидуи во конфликт со самите себе – со сопствените вредности, идеи и емоции. Убеден сум дека недоразбирањата (па дури и оние што подоцна добиваат глобални размери) најпрво се раѓаат во самата индивидуа, во забуната на нејзините ментални модели, желби и очекувања. Пред сè, ме интересира конфликтот што произлегува од недоразбирањето меѓу различни мотиви во рамките на една личност: нејзината внатрешна неслога. А потоа, ме интересира и насилството што како последица си го нанесуваме едни на други поради нашите стравови, амбиции и фиксирани идеи — поради верувањето во сопствената „во право сум“ позиција. Затоа мене пред сè ме интересира индивидуата со нејзината лична „вистина“, со нејзината сопствена „приказна“, бидејќи токму од таму произлегуваат силите што создаваат судири меѓу различните „приказни“ на индивидуи или групи. Секој судир на лични „вистини“, лични „приказни“, неизбежно е микрокосмичка слика на пошироки општествени недоразбирања.

Рацин: Вашите драми често ги споредуваат со Чехов и со театарот на апсурдот. Дали себеси се сметате за следбеник на тие традиции?

Евалд: Да бидам искрен, не се гледам себеси како следбеник на било која традиција. Студирав англиска книжевност во Лондон и бев изложен на драмите на Стопард, Пинтер, Бекет, Тенеси Вилијамс, Сем Шепард и многу нивни современици, и да, некои од моите драми содржат карактеристики на театарот на апсурдот. Но генерално, повеќето луѓе, а и јас самиот, ги сметаат за мои; некои критичари дури ги нарекле „флисаровски“. Не можам да избегам од сопствената перцепција на реалноста, ниту од сопствената идеја за тоа каква треба да биде една драма или роман.

Рацин: Вашите дела комбинираат реализам, иронија, симболизам и длабока човечка сензитивност. Како го одржувате тој баланс и дали понекогаш е тешко да се постигне таа синтеза?

Евалд: Многу тешко. Кога пишувам роман, понекогаш чувствувам како да туркам заклучен автомобил со подигната рачна сопирачка по угорница, а другпат како автомобилот да се стрчува по надолница без сопирачки. И двете искуства се застрашувачки. Енергијата што некои ја нарекуваат креативна инспирација бара огромен напор. И сè до самиот крај не знаеш дали целата работа ќе се спои во нешто што ќе биде барем оддалеку читливо. Романот, барем за мене, не е резултат на интелектуално, шематско планирање; тој не е конструкција, туку нешто што се развива природно, како пеперутка што излегува од својата кукла.

Рацин: Како животот во различни земји — Словенија, Велика Британија, Австралија, Индија — влијаеше врз вашата перспектива за културата и литературата?

Евалд: Ми го прошири видикот. Долго време – можеби уште од антиката, но сигурно во последното полувековие – живееме во два паралелни света: физичкиот и духовниот. Духовниот свет, секако, ја опфаќа целата историја на човечката мисла — уметничка, филозофска, религиска, па дури и психоаналитичка. Тој духовен свет е како огромно море, во кое пливаат сите творби, сите откритија, сите грешки, сите приказни — и општествени и лични — сите можни облици на човечки односи и сите пораки за природата на светот, како големи и мали риби. Кога ќе се зафатиш да пишуваш роман, мораш од тоа бескрајно море да извадиш доволно вода и доволно разновидни риби за да создадеш аквариум што е доволно убав и доволно интересен — еден што ќе биде, колку што е можно, одраз на огромноста од која се земени неговите компоненти. А потоа тој аквариум повторно станува дел од таа огромност; не може да се замисли како нешто независно, нешто што постои одделно од она од кое е создаден. И така, секој роман е само уште една мала риба во тоа огромно море на човечката имагинација.

Рацин: Дали постои лично искуство од вашето детство или младост што ве обликувало како писател и како личност?

Евалд: Сè уште го доживувам моето детство како нешто прекрасно, главно затоа што не можев да го споредам со некое друго, поинакво детство. Можам да го споредувам само со подоцнежните животни периоди, кои не секогаш беа такви за да ги паметам со радост — и токму поради тоа, детството добива уште поубав тон. Имав родители кои не ми кажуваа постојано што морам или не смеам да правам; ми дадоа слобода. На осум или девет години можев цел ден да талкам низ околниот шумарник, а кога доаѓав дома доцна навечер, мајка ми само ме прашуваше дали сум гладен. А и како дете пишував песни и приказни. И ги објавував. Одлучив да станам писател уште како дете.

Рацин: Литературата често се смета за огледало на општеството. Како ја гледате врската меѓу уметноста и вистината, и дали верувате дека писателот има морална обврска кон општеството?

Евалд:Бидејќи сме вплеткани во глобалните настани, кои земаат сè покатастрофални размери, не можеме да избегаме од глобалните влијанија што нè вовлекоа нас — мали и безначајни какви што сме на светската шаховска табла — во нивниот смртоносен танц, заедно со многу поголеми држави. Во голема мера, судбината на Словенија и Македонија е и судбина на светот во целина. Таму каде што можевме да направиме исчекор и барем да решиме домашни, локални проблеми, нема ниту волја ниту знаење, бидејќи со години едно зборуваме, а друго правиме. Пред сè, поради нашата неразумна потреба да бирократизираме сè — дури и уметничкото творештво, а веројатно на крај и самото дишење. Потонати сме до гуша во мочуриштето на празни дискусии и неактивност. Обврската на писателот кон општеството е да го демаскира, да го покаже такво какво што е навистина.

Рацин: Како го доживувате времето и постоењето — дали пишувањето е начин да се „замрзне“ одреден момент, да се создаде вечност преку зборови?

Евалд: Времето е мистерија, постоењето е истовремено благослов и проклетство. Она што всушност ме прашувате е дали пишувам затоа што би сакал да ги потсетам читателите на она што е најважно за нив, за мене, за сите нас — не само сега, туку било каде и во било кое време. Цврсто верувам дека неиспитаниот живот не вреди да се живее. Да се погледне во чистото ѕвездено небо доцна навечер и да се исполните со чудо дека сме тука, дека светот постои, дека е токму таков каков што е; да се загледате во недостижните длабочини на сопствената душа, ум, внатрешно јас, и да почувствувате истовремено и страв и восхит — тоа е нешто за кое треба најмногу да сме благодарни. Но тоа не значи дека се обидувам да пренесам одговори на прашањата што ми се чини дека се важни — и за мене и за многу други — во моите приказни, романи или драми. Едноставно, моите книжевни ликови исто така умеат да размислуваат и да поставуваат прашања. Тие не се отпадници, маргиналци или пијаници; моите ликови размислуваат, а светот и нивното место во него за нив изгледаат како „моменти замрзнати во вечноста“.

Рацин: Имате ли некој посебен совет за младите автори, особено на Балканот, кои сакаат да создаваат дела со универзален одглас?

Евалд: Ќе цитирам неколку корисни совети од есејот „Филозофија на композицијата“, објавен од Едгар Алан По во 1846 година. Неговиот основен совет: дека мораш да знаеш како ќе заврши приказната пред да почнеш да пишуваш; дека ниту новелата ниту романот не треба да ја надминат должината при која читателот би бил во искушение да ја остави книгата; дека мора да одлучиш каков ефект треба да има делото; дека треба однапред да го утврдиш тонот на целата творба (По препорачува тој да биде меланхоличен); дека треба да ја определиш темата и карактеризацијата; дека мора да го одбереш вистинскиот момент за кулминацијата; дека треба да знаеш точно во каква средина се одвива приказната; и дека највисокото книжевно достигнување е убедливото опишување на Убавината и Смртта, или меланхолијата на убавината на смртта. Дали се согласувам со советите на По? Не целосно. Мојот совет е многу поедноставен: пишувај и надевај се на најдоброто.

Рацин: Како би сакале читателите и публиката да ве паметат — како мајстор на раскажувањето, како „глас на Балканот“ или нешто сосема друго?

Евалд: Би сакал сопругата да ме памети како добар маж, а синот како добар татко. Мајстор на раскажувањето? Тоа го оставам на иднината. Но сигурно нема да бидам запаметен како „глас на Балканот“, бидејќи поголемиот дел од животот го поминав во други делови од светот, Исток и Запад, патував во 99 земји, работев како возач на подземна железница во Сиднеј, Австралија, и уредував енциклопедија на науката во Лондон, покрај сè друго во мојот живот што не ме прави „глас на Словенија“, а камоли „глас на Балканот“. Балканот го сметам за географски поим, област на Европа со различни истории, култури, јазици, навики, можеби, за жал, дури и со различни иднини. Но во моето срце и во мојата душа има многу што би можело да се опише како „балканско“.