Хаџи Пуља: Скопје има жители коишто не го сакаат, не му припаѓаат и се трудат да му го сменат кодот

Во ова издание на серијалот интервјуа „Имаме неколку прашања на Вас“ го имаме архитект Митко Хаџи Пуља, професор на Архитектонскиот факултет при Универзитетот „Кирил и Методиј“ во Скопје, со долгогодишно академско искуство.

Хаџи Пуља вели дека вредностите се основата на архитектонскиот простор, не геометријата и дека архитектурата е она што е поддршка на животот. Ако чувствувате дека нешто што е изградено не го поддржува животот, тогаш не е архитектура, истакнува професорот.

Кога зборува за Скопје Митко Хаџи Пуља вели дека во градот има наплив на разнородни интереси коишто го обесцелуваат.

Го прашавме да го спореди Скопје со Љубљана како град кој има апсолутна контрола на својот развој и вели дека некој на политичко ниво одлучил дека Љубљана ќе биде кохерентна и ќе има органски раст. Некој, истиот тој, одлучил дека Скопје ќе биде отворен град и дека ќе може да го насели кој сака, кога сака, како сака.

Неговата оценка е дека Љубљана, во својата затвореност дефинира идентитет. Скопје во својата псевдо отвореност го разградува и тој идентитет што го има.

Со арх. Митко Хаџи Пуља разговараше Зоран Бојаровски

Господине Хаџи Пуља, многу генерации поминаа зад вас. Образувавте архитекти кои сега работат и делуваат.Што им порачувате на вашите студенти кога ќе почне академската година?

Хаџи Пуља: Прашањето коешто го поставувате, мислам, е тешко прашање. Сложено прашање, бидејќи секогаш постојат повеќе слоеви. Мојата прва порака е дека архитектурата е тешка. Еден од најголемите светски архитекти, Алвар Алто, на своето последно предавање, тој доаѓа на бината и прво што кажува, вели: Да ве упатам, архитектурата е многу ешка.

И толку. Толку траело предавањето и си отишол. Бидејќи така настанала една ситуација, но сакам да кажам за смислата на тежината. Е, сега што им кажуваме? Значи, првото што се обидуваме јас и моите колеги Минас Бакалачев, Александар Радевски и другите, се обидуваме да ги упатиме за, во смислата на архитектурата.

Тоа дека е тешко останува, но што е смислата на тоа што го прават? Поточно некаква дефиниција. Таа дефиниција мислам дека е важна за сите нас. И денес особено, го велам на поширокиот круг, не само на студентите по архитектура, а тоа е дека архитектура, архитектурата е она што е поддршка на животот.

Ако чувствувате дека нешто што е изградено не го поддржува животот, тогаш не е архитектура. Тоа е прво. Второ, архитектурата секогаш треба да придонесува, поддржувајќи го животот, во остварување на одредена целовитост.

Значи, нештата, да внимаваат студентите, треба да одржуваат одредена целовитост. И во рамките на таа целовитост, за да си ја објаснат, бидејќи не постои дефиниција за целовитост, барем јас не ја знам. Значи, не постои. Целовитоста е нешто што треба да се создаде, нешто што треба да се креира и што го подразбира вклучувањето и на субјектот како активен чинител. Не само објектот, туку и субјектот. Од таму и таа наша, феноменолошка ориентација на факултетот, во којашто и субјектот и објектот се споделуваат меѓу себе и меѓу себе настануваат.

И главната теза е, којашто ја порачуваме, е дека треба да внимаваме, дека целината, целовитоста, е секогаш повеќе од збир на елементи. Тоа е едно од законите на гешталтната психологија, но конкретно за архитектурата. Архитектурата е секогаш повеќе од збир на елементи. И архитектонското искуство, опросторувањето, архитектуризирањето на нештата е еден процес којшто е синергичен. Поточно, и синкретичен. Значи, се составуваат нешта што припаѓаат на различни медиуми. И тоа е нејзината уметничка квалификација. Дека се разни медиуми. Не е прашање на геометријата.

Ако архитектурата не го поддржува животот, тогаш не е архитектура.

И сега ме интересира, ако во една ваква дефинирана архитектура, која подразбира дека едно од објаснувањата е да го хуманизира просторот во кој живее човекот, колку таквата архитектура е во судир со практиката?  Во каков судир доаѓа теоријата со практиката имајки го тоа предвид кога им се обраќате на студентите? И колку оваа ситуација е драматична ситуацијата во Скопје?

Јас лично верувам во теории коишто произлегувале од одредена пракса. Тоа е спирала. И во едниот крај е бесконечна и во другиот. Во едниот се завршува во битието, во точка, во другиот се завршува во отворен облик во вселената, во бесконечното.

Теоријата, ако не произлегува од одредено искуство, не е добра теорија. Или одредено искуство ако не подразбира одредена апстракција во себе, и тоа искуство нема да биде добро.

Во оваа книга, првата книга на западната цивилизација за архитектура, десет книги за архитектура од Витрувиј. Марко Полиус Витрувијус, којшто баш ги објаснува односот на теоријата и праксата, дека се едно во однос на друго битни. Не може архитектот да биде без едното или без другото. Инаку, книгата една страна е на латинска, а на другата е македонскиот превод. И овој првиот учебник на западната цивилизација, со Минас заедно го сугериравме и книгоиздавателството „Зумпрес” на времето, сега „Три“, го издаде и јас сум среќен зашто оваа книга е злато.

Во однос на Скопје. Уште една реченица да дополнам, сепак, постојат различни теории. Но, теориите, за жал, во последниве години, ми се чини дека стануваат цел за себе. Не продираат во вистинскоста на нештото, туку треба да да заведуваат.

Тоа значи рефлексија на овој потрошувачки менталитет. Истото важи и за објектите. Објектот треба да те заведе да биде интересен, а не да биде добар. Она за коешто ние како Архитектонски факултет при Универзитетот Свети Кирово Методиј се трудиме, е објектот биде добар.

Она првото за студентите, тоест, дека архитектурата е етичка дисциплина и дисциплина која што се бави со доброто. Ако ни е просторот добар, од него ќе произлезе дали дека е убав. Ако е добар и убав, тој сигурно ќе биде вистински. Ова го нагласувам зашто го испуштив на почетокот.

Сега, за жал, особено помладите генерации, ние двајца припаѓаме на други генерации, од друг век сме, овие генерации ја губат претставата за вистинското.

И што е најстрашното, мое мислење е дека за жал дека ја губат потребата од вистинското, како што се губи и потребата од убавото, една онтолошка категорија, и тоа мене ме плаши.

И тоа може да биде и општата слика и за Скопје, како…

За Скопје сигурно. Скопје е едно прекрасно место. Скопје е еден прекрасен град. Скопје има едно прекрасно тело. Скопје има и прекрасна митологија. Сите ние ја знаеме легендата за копјето кое пее, а копјето кое пее настанува од гранката на којашто е соколот којшто има поглед кон небото и кон земјата. Не е тоа наивна позиција. Плус тоа му дозволуваат да го земе копјето момчето коешто е просветено, коешто има добрина во себе, значи е етички симбол. Спасувањето на градот, поточно на Скопје, се темели на легенда којашто зборува за вредностите.

И вредностите се основата на архитектонскиот простор, не геометријата. Тоа е првото што треба се каже. Скопје, како такво, има потенцијал за мене невиден. Но, разни несреќи се случуваат. Петнаесетти век, шеснаесетти.

Пиколомини непотребно го пали. Тој го пали и Штип инаку. Пиколомини тука е дојден за да пали. Не е случајно што е Скопје запалено. После, земјотреси и други, окупации во коишто македонскиот народ и тој дух и ген којшто постои не можел да се развие до крај, заради тоа што бил репресиран.

Се развил на друг начин, со други насоки. Но, јас ги сфаќам тие други насоки коишто дошле со разни окупации како вклучување на разни култури. Значи во ред, тоа била судбината, но да ги гледаме како вредност којашто е за сите, не како нешто што би било спротивно.

Она што ние го гледаме, нашите генерации сега за жал е тоа дека постои еден голем наплив на разнородни интереси коишто не се архитектонски и под влијание на тие неархитектонски влијанија се случува и преголема згустеност, и во естетска смисла, би рекол – обесцелување.

Се губат целовитостите. Инаку планови за Скопје, имало. Од Димитриje Лeko и од Јосиф Михаиловиќ, нашиот македонски архитект на светско ниво. Кога ги гледам цртежите на Михаиловиќ, којшто е еден вид на барок, исто и на Леко, меѓутоа на Михаиловиќ посебно, тоа е архитектонска морфологија, урбанизам којшто е скоро жив. Мислиш дека гледаш жив организам, како мандала. Ја гледате таа структура и чувствувате дека блика од живот. Во делови нешто од тоа останало, но тоа е судбината на сите градови, остануваат фрагменти.

Во Скопје има наплив на разнородни интереси коишто го обесцелуваат градот.

Ако замислиме една хипотетичка можност, ви предлагам да замислиме, што би сакале да избришете од урбанизмот или архитектурата на Скопје во минатото?

Од ова што постои сега?

Да, сега го гледате и си велите ако ова не постоеше, ќе беше нешто друго.

Јас повеќе би сакал да го гледам нештото како такво сега, не би бришел. Повеќе би прифатил она што постои сега, како да го подобриме. Тоа е за мене она вистинското коешто ме интригира и мислам дека може…

Што би било во таа насока ваша препорак од она што го имаме сега, како да се подобри:

Прво да престанеме со преголемото исполнување на сите празни простори меѓу објектите. Неколку магистерски јас лично сум ги водел, баш на таа тема. Значи, зачувување на празното. Повторувам, не би рушел во моментов ништо. Нека остане тоа така како што е, но да го доправиме, и она што е клучно за сите нас, да го одржиме и да го негуваме.

Ако едно дрво, дали го насадила оваа власт или онаа, дрво, нива, не е важно, било кој да дојде, треба да се обиде да го дополни и да го одржи како такво. Затоа што неодржувањето е најстрашното нешто.

Не сакам да навлезам во некои политички рефлексии. Тоа важи општо.Не, некој го направил и мене ми е сеедно за тоа, подобро нека пропадне за да докажам нешто. Не, напротив. Што докажуваме? Докажуваме дека ние сме незаинтересирани, а мене ми е целта она етичкото што го почнавме, дека јас треба да покажам дека сум заинтересиран.

Има празнини, сè уште има, видовме и прекрасни маала, Дебар Маало, на пример, се преисполни. И заради тоа ја губи својата вредност.

Во таа смисла може ли да биде вака поставено едно следно прашање. Во минатото, ми се чини дека Скопје во урбанистички аспект одеше во широчина, одеше во периферијата и се изградија некои интересни и добри насоки, како што е Аеродром, кој има некој концепт со јавни површини. Но, потоа се случи, како што велите вие, секој празен простор што остана во центарот на градот да се пополнува со објекти.

Да, за жал. Значи јасно ни е на сите. Под влијание на одредена група на луѓе коишто сака профитот да го максимализира, одредена локација добива преголема густина, затоа што профитот е тогаш најголем. Независно од невозможноста на тоа ткиво  во инфраструктурна смисла. Прво, тоа значи вода. Сега сме сведоци дека нема доволно вода, затоа што одредени делови не биле предвидени на тој начин да се шират и сега другите инфраструктурните елементи, вода, струја… не можат да ги задоволат тие простори.Тоа е проблем што на сите ни е јасен. Требаше малку да се смириме со преголемото зголемување на изградениот простор за домување. Зошто се појави тоа, тоа е веќе социолошко и економско прашање.

Некој на политичко ниво одлучил дека Љубљана ќе биде кохерентна и ќе има органски раст. За Скопје некој одлучил дека ќе биде отворен град и дека ќе може да го насели кој сака, кога сака, како сака.

Само една мала дигресија во таа насока. Пополнувајќи ги тие простори во име на профитот, некои ваши колеги велат дека  нарушуваат стандардите на просторите за живеење во домовите. Има, на пример, станови, домови за живеење во станбени згради од четириесет квадрати со две или три соби, што е апсолутно апсурдно.

Нехуманно. Се слагам. Тие стандарди се уништија, значи стандардите во однос на смислата на домот се руши, а и во односот на околината. Мислам, онаа космолошка дефиниција на архитектурата дека просторот треба  да контактира со промената на космолошките аспекти, значи ветар, поглед, сонце и така натака, коишто не се неважни.

Собата може во принцип да е помала, ама ако има прекрасен поглед и ако е правилно ориентирана кон страните на светот, тогаш е вредноста поголема. Во овие згуснувања губат сите.

Во тие згуснувања и таа дерегулација за којашто ја спомена, за жал, јас мислам дека е проектиран процес.

Што би значело тоа – проектиран процес?

Од несреќните настани од конфликтот војната која што беше во 2001 година, Македонија е ставена во состојба на континуирана дерегулација. До ден денеска, дерегулација.

Ние сега зборуваме за простор, и тоа значи дерегулација на просторноста на нашето живеење. Дали е тоа Скопје, дали е тоа друг град сеедно, се работи за процес којшто започна. Таа дерегулација не е случајна. Се спроведува во обем којшто не може да биде случаен. Мислам дека е проектирана. Создадена е една пирамида на дерегулации и ова е резултатот на тоа.

Но, јас сум оптимист. Оптимиста сум во однос и на партиите, во секоја партија и овие што се независни дека има луѓе кои што сакаат да помогнат. Многу верувам дека може да се соземеме и да кажеме: Треба да се регулираме.

Во однос на она што го спомнавте дека, како што велете, требаше да се смириме, требаше малку побавно да влеземе во натамошната урбанизација и растот на Скопје, сакам да ве доведам до една ситуација да споредите или да ве замолам.

Ми паѓа на памет Љубљана како град. За Љубљана се вели дека е град кој апсолутно има контрола врз својот развој. Таму нема хаос, таму нема нешто што е притиснато од профит, од прилив на луѓе во главниот град од државата.

Смирено го цели и го движи својот развој, а од друга страна им дава на другите градови во државата да се развиваат според потребите на тие центри за да го нема тој притисок врз главниот град.

Дали Љубљана би била модел за Скопје?

Модел не може да биде. Знам дека ситуацијата ни е ваква каква што е. Се работи за политичко прашање. Некој на политичко ниво одлучил дека Љубљана ќе биде кохерентна и ќе има органски раст. Некој, истиот тој, одлучил дека Скопје ќе биде отворен град и дека ќе може да го насели кој сака, кога сака, како сака.

Љубљана, во својата затвореност дефинира идентитет. Скопје во својата псевдо отвореност го разградува и тој идентитет што го има. Ние сега, Македонија, Скопје, македонскиот народ, треба да го рекодифицираме нашето присуствување како битија, како личности и во физичка и пред сè во духовна смисла на градот. Ние, за жал, повеќето не се чувствуваме дека му припаѓаме на градот.

Еве може да направиме од десет случајни минувачи на плоштад колку го сакаат Скопје, колку чувствуваат дека му припаѓаат. Или тоа да го направиме хипотетички во пред педесет години да видите како луѓето внимавале, внимателно оди, внимателно се однесуваа.

Во хармонија живееле и луѓето и градот.

Со свесност и со љубов дека присуствуваат и дека припаѓаат на градот. Ние сега се среќаваме со еден увезен импортиран, така да кажам, слој на жители коишто не го сакаат, не припаѓаат и се трудат да го рекодифицираат, да му го сменат кодот.

Јас поминувам низ улица „Македонија“ и веќе почнувам да не го чувствувам оној код, кога ќе кажам код, тоа не е нешто негативно, не е нешто исклучувачко. Кодот е онаа вертикала којашто му овозможува на поединецот лично, онтички, да се развие и да направи нешто различно, а да остане стабилен, да не пропадне.

Ние, за жал, повеќето не се чувствуваме дека му припаѓаме на градот.

Ги спомнавте пред малку во текот на разговорот јавните простори. Ми се чини дека јавните простори се секогаш жртва на урбанистичката експанзија. Дали се согласувате со тоа, особено во Скопје?

Да, тоа во последното време. Кога шесеттитите години јавниот општествен простор се темелеше системи на организации и јавниот физички архитектонски простор имаше вредност и таа вредност се пренесуваше како апсолутна вредност на индивидуално ниво.

Сега организациите како такви, системите како такви, не мислам за Македонија, мислам и пошироко гледано, се распаѓаат. Обединетите нации, која е таа организација? Светска здравствена организација…, па сега се плашим и од нејзе.

Така што непостоењето и разрушувањето на јавното нејзино сведување на индивидуалната волја, која на крајот се преобјавува волја за владеење над луѓето, го уништува и едното и другото.

Затоа сум малку вака, како да се каже… Не вознемирен, но просто сака да се бориме, го да го надминеме тоа и да кажеме: Да, организациите се важни и светски и македонски и општествените нормативи, да ги почитуваме, да се договориме да ги почитуваме.

Еден од јавните простори простори во Скопје за кој сакам поконкретно да зборувам, бидејќи сметам дека сè уште не е дотолку оштетен и може да има да да донесе некоја нова вредност, некоја нова форма, некоја нова радост и да го хуманизира. Тоа коритото на реката Вардар низ градот. Знаеме дека во други европски градови реките се украс на градот.

За жал, во Скопје, после она дамнешно уредувањето на кејот, не се направи ништо повеќе ќејот на Вардар да живее заедно со градот и да биде еден хуманизиран простор. Особено, после 2014-та кога таму се насадија три галиии во реката, кои апсолутно немаат врска со тоа што претставува таа река. Има ли таму потенцијал нешто да се направи?

 Апсолутно. Јас, бидејќи учествувам во разни проекти коишто се однесувале на коритото на Вардар. Конкретно, со Милос Бакалчев, заедно со професорот Горан Марковски, тогаш и Сандре Атанасоски двајца професори на Градежен, проектиравме еден мост, пешачки мост на реката. Мостот од едниот крај до другиот крај беше без никакви носачи и беше со дебелина од триесет сантиметри. Кога го нацртавме на компјутер не можев да го видам, бидејќи тоа беше линија триесет сантиметри…

Статички беше решено?

Апсолутно. Значи двајцата професори Горан Марковски и Санде Атанасоски генијално го решија тоа. Ние се договаравме нормално, ама идејата беше тоа како да го постигнеме тоа. Статички беше решен апсолутно генијално во смисла дека силите со кабли беа пренесени под земја, под реката и се неутрализираа. И наеднаш тоа изгледаше надреалистички, скоро нестварно, но тоа е помалку важно, ова беше техничкиот аспект.

Битниот аспект беше дека тој беше невидлив. Ние мислевме дека покрај Камениот мост, ако веќе мора да правиме пешачки мост што го поврзува трговскиот центар со театарот, со Македонска опера и балет, да биде невидлив.

Покрај камениот којшто беше материјален, телесен, физички, ние направивме линија која што е нематеријална, апстрактна, една скоро би рекол само вибрација. Оградата се гледаше, мостот не се гледаше.

А ги имаше сите функции што треба да ги има еден мост?

Апсолутно. Најстатички, најстабилно. Тогаш добивме награда на ниво на Скопје, награда којашто ми е драга. Тоа беше одговорот. Значи, тогаш го гледавме и целото корито, како да се реши, кои скали, кои рамки, како да се анимира едната страна со другата страна.

Главниот проблем за мене и негово одржување. Нешто што е синдром којшто треба да си го кажеме еден на друг. Едно е да го направиме, ама треба и да го довршиме. Но, тоа не е тоа. Тоа треба да го негуваме. Тоа вика во љубовта. Може да се запознаете со девојката. Може да излезете, дури може да ви биде и жена. Ама ако врската не се одржува во секој поглед и во физички и во духовен, не може да опстои. Така и се објектите, со јавниот простор. Мора да го довршиме и да го негуваме. Во дефинициите за, ова е, морам да го спомнам, бидејќи драг ми е, бидејќи ма многу македонски аспекти во себе, Мартин Хајдегер.

Мартин Хајдегер има македонски аспекти?

Да, можам тоа на крај да го објаснам. Тој вели дека градењето е всушност домување, а домувањето е начинот на којшто ние, смртниците, постоиме на земјата. Домувањето како градење вели, подразбира во себе негување на растење, значи негување на процес на нештото и негување на создавање на објекти, тие два аспекта.

Значи, грижата, негувањето е важно нешто. Ние тоа сме го изгубиле. Отпаднал камен. Нормално дека ќе отпадне ако има трева. Некој, не знам кој е, не е тоа да е еден градоначалник, овој сега или не знам кој или кој да биде, мора да се грижи. Тоа треба да биде континуиран процес и не може да зависи само од нив. Мора да и поединечно да помагаме. Меѓутоа, институционално треба да има некој што се знае дека Зоран и Митко се одговорни за коритото на Вардар од таму до таму. И за чистење и за околу камењата…

Скопје има жители коишто не го сакаат, не му припаѓаат и се трудат да му го сменат кодот.

Останува таа грижа, но мислам… Не знам зошто инсистирам на тоа. Ми значи коритото на Вардар како некоја артерија низ градот, но таму има потенцијал. Таму има нешто што, што е на нула, што може сега да се издигне.

Таму има патеки за велосипеди и за пешаци и така натаму. Меѓутоа тие се, како да кажам, физички површини кои се поставени. Одржувањето е едно, но мислам дека треба таму уште да се да се работи на тоа, да се осмислува тој простор, да добие некаков живот.

Секако, но само да се исчисти ќе добие живот и да се врати во функционална смисла во смисла на она што е девастирано, изрушено, загадено со графити. Еве јас намерно ќе го кажам сега. Не мислев да го кажам, меѓутоа апелирам, ги молам овие што цртаат графити, не е модерно, не е ни убаво.

Какви и да се. Јас многу го сакам Кит Харинг, таа њујоршка сцена, оп-артистичка и поп-артистичка. Не е во ред, мислам дека разрушуваме нешто.

Некој требало да отиде во планина по тој камен, да го исече некој рудар да се измачи, да го ископа, да го намести, некој архитект да го замисли, некој работник да го донесе, целото тоа да се направи. И сега доаѓа некој со спреј и мисли дека е добар и мисли дека е фален. Не е во ред. Мислам дека е примитивно.

На уште две места во Скопје сакам да ве навратам, повторно од аспект на јавен простор. Калето и старата чаршијата. Што правиме со тие простори? Калето веќе со години стои запуштено таму во центарот на градот, а доминира со својата позиција. Треба да биде некое место каде што со гордост ќе ги носиме гостите и туристите, не само да го гледаат градот одозгора, туку и внатре во тој простор  да имаат содржини во кои ќе чувствуваат радост, во кои ќе се чувствуваат добредојдени.

Се слагам потполно. Но, ебве низ примерот, парадигмата Љубљана, како политички проект. Бидејќи сум бил на тврдината горе во Љубљана, одлучено е дека тоа треба да се одржи тоа што го има и да се реконструира, да се направи и да се одржува како такво.

Во Скопје е одлучено дека тука се прекршуваат некакви псевдо националистички перцепции, барања и докажувања, поточно разни, како да кажам, замешателства.

Конкретно, на Калето имало седум цркви. Во чаршијата уште толку.  Сега да не ви ги набројувам сите цркви коишто постоеле.

И сега е оставено да се распаѓа работата заради тоа што некој вели – не, тоа е наше. Не смеете, на пример, на местото на една црква што требаше да се реконструира и да не биде црковен храм.

Инаку, во принцип зошто и и да не биде? Таа била тоа пред пет века, па е срушена. И кога би ги зачувале, кога би ги реконструирале на некој, не мислам на Исламската заедница во Македонија, не е тоа. Напротив, мислам дека Исламската заедница, муслиманската заедница во Македонија, бидејќи се работи за црковни објекти ништо не може да им смета и не им смета.

Им смета на тие што се атеисти коишто промовираат друг тип на неверство и небитисување. Сериозен сум.

Тврдината е едно светло место за Скопје и кога би се повратиле сите мемории и сеќавања, нема да бидат против некого, но ќе докажат за нас дека постоиме.

Е сега, ако во политичка смисла на некој му треба да немаме свест дека постоиме, тогаш најдобро да пропадне. И таму тоа проблемот е. За жал, тоа е моето мислење.

Веројатно слично се случува, но повеќе од аспект на профитот со старата чашија. Таму едно време, во осумдесеттите, деведесеттите години на минатиот век и нешто подоцна, почна да живее тој простор таму. Не се наметна нешто што требаше да го поништи, да го дезавуира, туку баш беше прифатен духот на чашијата за да се одржува таков каков што е, автентично

Но сега веќе таму е имаме доминација на профит, на комерцијализација на просторот.

И тоа е политички. Заради одредени политички проекции му се дозволува на капиталот да го направи тоа што го спроведува во реалниот живот, реалниот сектор. Тоест, преку капиталот да се разрушат тие вредности, зашто тие вредности во старата чашија им припааѓаа на сите. Сега овие бизнис интереси им припаѓаат само на едните. И тоа не е добро. Затоа што јас се сеќавам на Менада и колку многу се внимаваше од проектантите за задржување на тој дух. Не, сега тоа сè се пластифицира и се претвора во една друга, попрецизно би рекол обездуховеност.

Значи, битно е да нема духовност, да нема вертикала, да нема душевност. Тоа процес којшто е светски, за нас е особено проектиран. Морам да го кажам тиа, чувствувам дека интенцијата е нашиот дух и нашата потреба од Бога да исчезне. Тоа се планови коишто се видливи, кои што ги гледаме и ги читаме сите. Но, не е ништо страшно. Кога човекот знае дека е тоа лав и ќе се бори против лавовите. А човекот вика не знам што е ова, нешто страшно, нема да му се спротивстави.

Јас повикувам да се спротивставиме на тоа, да се прашаме за духовноста и да ја одржиме заради сопствените животи.

Старата скопска чаршија се пластифицира и се претвора во обездуховеност.

Многу ми е жал што мора да го привршуваме разговорот со вас. Знам дека може да нема крај, но само уште едно прашање.

Ако, ако одредиме некој датум во календаротод којшто што можевме да кажеме тргнуваме во некои нови освојувања, во некоја ревитализација на духовноста на нашата држава, тоа е 8. септември 1991 година, референдумот за независност. Вие бевте креаторот на постерот за кампањата.

На еден, два беа.

Во ред. Какви се сеќавањата на тие мигови, на таа енергија што тогаш постоеше и во која учествувавте вие и на ваков начин да создадете некој некој лого, постер кој ќе ги повикува граѓаните и кој ќе им каже ако гласаме ЗА, отсега натаму тргнуваме во една во една нова епоха?

Јас сум оптимист. Постојат битки, една битка, друга битка, ама посто и „војна“.

Јас би сакал да мислам на „војна“, постстратешки. Ние треба да ја добиеме војната и треба да обидеме да го оствариме тоа. Една битка малку сме ја добиле, па малку сме изгубиле. Добро во ред сега знаеме. Јас можам јавно да кажам дека во текот на мојот живот сум завршил тоа и тоа што сум можел да го направам подобро во однос на студентите, во однос на внукот.

Така и тие можат да бидат подобри и можеби ќе ги поправат нештата. Зошто би мислел ја дека е изгубена работата? Затоа што некој сака да мисли дека работата е изгубена? Не, нема да мислам така. Затоа што јас одговарам пред Бога. Јас него сум му благодарен.

Сè што имам, радоста што ја имам затоа што сум тука ми е Божја. Дадена ми е. Седнувам на маса да работам и се радувам. Се радувам зашто чувствувам дека постои Божја милост да го разберам текстов, не оти сум заслужил толку многу. Не. Бидејќи толку многу сум читал, читам колку што читам, ама наеднаш ги гледам работите на друг начин зашто ми е дадено. Да не кажувам и за цртежите какви и да се, но ќе се вратам на ова. Уште една кратка секунда. Значи, да, беше специфичен момент. Верувавме, бевме исполнети со верба и со љубов кои што сега и сега ги имам.

Два плакати беа, едниот на Кочо Фидански, другиот го направив јас. Кај Кочо имаше еден концепт којшто се темелеше на таа фигуративна идентификација на историјата на Македонија. Од друга страна, јас мислев дека треба да се упатиме директно на оној онтички, поединечен аспект, со  зборот „за” како божествен атрибут, збор преку којшто личноста се идентификува, постои и затоа го направив да биде само „за”.

Значи, нема што друго да се мисли, туку сме „за“. Ја имаме таа проективна димензија во себе и за ова што треба да се случи. Јас сум благодарен што беше Божја волјада се најдам во тој круг, со тие луѓе и дека ми ја дале таа доверба и којашто, се надевам беше некаков мал придонес.

Сега, се приметило, не се приметило, се заборавило. Нормално е тоа, така веживото, но ми беше премногу драго.

Ќе се потсетиме на тоа, бидејќи интервјуто го емитуваме во пресрет на 8 септември, така што тоа се добри информации и потсетувања за граѓаните. Во секој случај Ви благодарам многу на разговорот, господине Хаџи Пуља.

Добро, ви благодарам на поканата, и уште еднаш, значи, суштината на архитектурата, ова сега не, не се обраќам на студентите, туку на сите, е во тоа тројство на убавото, поточно во суштината, во јадрото е доброто, а од таму произлегува убавото и вистинското.

И за крај, како поздрав, има еден теоретичар којшто јас многу го сакам, професор по архитектура, Јохани Паласма. Паласма има една дефиниција којашто е скоро парадигма, парадигматична. Тој вели, целта и смислата на архитектурата е да ја чува тишината.

Ни беше чест. Благодарам многу.