Skip to content
Кога им треба најмногу информации, граѓаните во Србија останаа без еден од своите најважни канали. Инстаграм-профилот на телевизијата N1 Србија е урнат по, како што тврди редакцијата, координиран и масовен хакерски напад – потег што отвора ново, дигитално поглавје во борбата за медиумска слобода во регионот.
Од N1 соопштија дека веднаш по нападот ја алармирале техничката поддршка на Мета и дека се работи на враќање на профилот. Но самиот инцидент, велат тие, не може да се гледа како изолиран случај. Последните недели цела мрежа на независни медиуми, студентски иницијативи и граѓански движења во Србија бележат нападнати или компромитирани профили, бришење содржини и необјасниви блокади токму во моменти кога протестите и политичката криза ескалираат.
Истата шема, но со поинаква форма, веќе се преслика и кај нас. Пред две недели редакцијата на „Слободен печат“ беше цел на масовен напад со илјадници идентични, координирани коментари од сомнителни профили, главно од странство. Под една објава за неколку секунди се појавија над стотина копирани пораки, а потоа и на следните објави, со очигледна цел алгоритмот на Мета да го „казни“ медиумот со намалена видливост, таканаречен shadow ban.
Во двата случаи заедничкиот именител е јасен: таргетирани се медиуми и иницијативи што известуваат критички, брзо и без отстапки. Таму каде што класичната цензура – забрана на емитување, гасење фреквенции, отворени закани – би предизвикала силен отпор, се избира „тих“ модел: дигитални напади, ботски фарми, манипулација на алгоритми и анонимни пријави до платформите. Наместо вестите да се забранат, им се секира досегот.
Така борбата за демократски јавен простор се пресели таму каде што денес реално живее јавноста – на интернет. Во Србија, каде политичката сцена со месеци зоврива, голем дел од граѓаните се информираат речиси исклучиво преку социјалните мрежи и онлајн каналите на малкуте преостанати независни телевизии. Ако профилот на N1 на Инстаграм исчезне или стане невидлив за дел од корисниците токму во моментот на протест или изборна криза, тоа не е технички дефект, туку директен удар по правото на јавноста да знае.
Меѓутоа, новата дигитална реалност носи и нов тип одбрана. Во случајот со „Слободен печат“, повеќе од осум илјади луѓе реагираа на нападот – со пријавување на сомнителните профили, со јавно споделување на случувањето и со поддршка за редакцијата. Така се покажа дека заштитата на медиумите веќе не е само во рацете на институциите, туку и во рацете на самата публика која ја препознава вредноста на независното известување и одлучува да ја брани својата информациска „инфраструктура“.
Меѓународните организации што ја следат слободата на медиумите одамна предупредуваат дека цензурата во дигиталната ера изгледа поинаку од минатото. Наместо конфискација на весници и забрана на емисии, се користат атаци врз сервери, шеми за логирање, координирано пријавување содржина, „војски“ од ботови и фино подесени алгоритми што ги туркаат неугодните медиуми надвор од очите на јавноста. Она што порано беше заклучена редакција, денес е профил кој тивко исчезнува од тајмлајнот.
Токму затоа примерите од Белград и од Скопје се важни и надвор од конкретните редакции. Тие покажуваат дека независното новинарство во регионот денес се брани на две линии – во институциите и на интернет. Ако судовите, парламентите и регулаторите не создадат јасни рамки за заштита од дигитални напади, битката ќе остане префрлена на волјата и солидарноста на граѓаните. А кога платформите како Мета ќе одлучуваат кој медиум ќе биде видлив, а кој ќе исчезне поради организирана кампања на пријави, тогаш прашањето за слободата на говор станува и прашање за корпоративна моќ.
N1 во Србија и „Слободен печат“ во Македонија се само највидливи примери во еден поширок тренд. Она што денес се случува на Инстаграм, утре може да се пресели на Фејсбук, на YouTube или на која било друга платформа преку која граѓаните се информираат. Од исходот на овие битки ќе зависи дали јавноста ќе продолжи да има пристап до брзи и проверени информации, или ќе остане заробена во дигитален шум, каде што најгласни се токму оние кои сакаат да ја заглушат.
Во таков контекст, секој „обичен“ клик, споделување или пријавување злоупотреба станува чин на отпор. И борбата за слободата на медиумите, која некогаш се водеше на улица и во судница, денес сè повеќе се решава во прозорчето на апликацијата каде што одлучуваме кого ќе следиме – и кого ќе оставиме да исчезне.
