И пијат и пушат и пак живеат најдолго во Европа – тајните на Италијаните, Грците и Шпанците

Шпанија е врвот на европската долговечност, Италија ѝ дише во врат, а грчките „сини зони“ како Икарија му пркосат на календарот. На прв поглед парадоксот е очигледен: во овие земји виното е дел од трпезата, а Грција и натаму има висока преваленца на пушење. Но бројките велат друго: во 2023 Шпанија беше со највисок животен век во ЕУ (84 години), а Италија остана меѓу државите над просекот; Грција е блиску до европскиот просек, иако локалните џебови на екстремна долговечност го креваат просекот во „длабоките 90-ти“ години на многу жители.

Клучот не е во романтизираното „чаша вино и цигара“, туку во целиот екосистем: медитеранска исхрана богата со растителни намирници, секојдневно движење, силни социјални врски и ритам на денот што го намалува стресот.

Научната литература е доследна: повисока придржаност кон медитеранската исхрана ја намалува вкупната смртност за приближно 23% и кардиоваскуларната смртност за приближно 27%, а големото шпанско рандомизирано испитување PREDIMED покажа значајно намалување на ризикот од инфаркт, шлог или кардиоваскуларна смрт кога исхраната е збогатена со екстра-девствено маслиново масло или јаткасти плодови.

Што, всушност, јадат?

Класичниот „медитеран“ не е диета на одрекување, туку на избор: овошје и зеленчук во изобилство, мешунки (леблебија, грав, леќа), цели житарки, јаткасти плодови и семиња, маслиново масло како главен извор на масти, честа риба и морски плодови, ферментирани млечни производи (јогурт, сирења) во умерени количини, малку преработено месо и ретко црвено месо.

Виното традиционално се пие во мали количини и со оброк. Овој образец е кристализиран во пирамидите на Харвард и „Oldways“: на дното – движење и социјалност; одозгора – растителна храна, маслиново масло и риба.

Грчките и италијанските „сини зони“ (Икарија, Сардинија) додаваат уште две состојки: попладневна пауза и едноставен, бавен социјален ритам.

Истражувањето на Икарија покажува дека кај најстарите старци комбинацијата од традиционално јадење, редовно движење по планински терен, силни заедници и – важно – престанок на пушење и попладневни дремки се поврзани со подобро срцево здравје и долголетност. Тоа демистифицира дел од митот: долговечните Икаријци, најчесто, не се актуелни пушачи.

А што со алкохолот? Доказите се поделени. Повеќе европски и шпански студии наоѓаат кардиоваскуларен бенефит кај стареења популации што пијат лесно до умерено вино како дел од оброк и во контекст на медитеранска исхрана; истовремено, СЗО предупредува дека не постои безбеден праг на алкохол со оглед на ризикот од карциноми. Заклучокот на здравствените власти е прагматичен: ако не пиете – нема причина да почнете за „здравје“; ако пиете, нека биде малку, со оброк и без акумулирање.

И уште една непријатна вистина: Грција и натаму има високи стапки на пушење (отприлика еден од четири возрасни е дневен пушач), особено меѓу жените. Тоа работи „против“ долговечноста, а не во нејзина полза; медитеранската исхрана и активниот стил на живот помагаат – но не ја поништуваат штетата од никотин.

Како изгледа еден ден на 90-годишник во Апулија, Андалузија или на Икарија?

Појадок без гужва: јогурт со овошје и малку јаткасти плодови, парче интегрален леб со маслиново масло и домат. Утрото носи движење – прошетка до пазар, градина или лозје. Ручекот е „главниот акт“: здодевно од нутриционистичка гледна точка, но вкусно – чорба од леблебија или минестроне, салата со домати, краставици и маслинки, малку овчо сирење, порција сардини на скара или туна со варен компир, чаша вода и – понекогаш – мала чаша локално вино.

Попладне следи кратка дремка; навечер, лесна вечера: салата од варен зеленчук, јајце, парче интегрална фокача, овошје. „Тајната“ не е во една магична намирница, туку во ритамот – редовни оброци, локални и сезонски продукти, мали порции, време за јадење и за луѓе.

Европскиот контекст ја потврдува сликата. Просечниот животен век во ЕУ во 2023 е 81.4–81.5 години, но југот предничеше: Шпанија на врвот, потоа Италија; разликата со дното на ранг-листата е 8 години. Овие гапови не се објаснуваат со „гените“ или стаклено куполно здравство – туку со образец на живот што е доследен со децении: што јадеме, како се движиме, колку сме поврзани со семејството и квартот, и колку е предвидлив јавниот систем кој го поддржува тоа (здравствена заштита, вакцинации, пристап до свежа храна).

„Медитеранот“ не е само во географијата. Тој е во чинијата, во темпото и во соседството. Може да се реплицира и во Скопје или Битола: да го замениме путерот со екстра-девствено маслиново, да планираме мешунки на мени барем трипати неделно, да шетаме секој ден, да јадеме со луѓе – и да се држиме подалеку од цигарите. Пиењето вино останува личен избор, но не и здравствена препорака.

Избрани извори: Eurostat/OECD за животен век; NEJM и мета-анализи за ефектите на медитеранската исхрана; Харвард/Oldways за составот на диетата; студии за Икарија/Сардинија за улогата на дремката, движењето и социјалните врски.