Ќе ги вратиме ли неандерталците за 20 години?

Науката веќе одамна не прашува дали можеме да ги читаме гените на нашите изгубени роднини, туку дали е паметно да се обидеме да ги вратиме назад. По секвенционирањето на геномот на неандерталците во 2010 година, стана јасно дека тие не исчезнале сосема од нашата приказна: денешните луѓе во одредени популации носат и до четири проценти неандерталска ДНК, доказ дека неандерталците и современиот човек не само што коегзистирале пред околу 40 илјади години туку и се мешале, пред неандерталците конечно да исчезнат. Овој научен пробив ја отвори вратата за прашањето што до пред една генерација звучеше како научна фантастика: дали можеме да ги вратиме неандерталците во живот.

Некои генетичари, како професорот Џорџ Чрч од Харвард, уште пред една деценија тврдеа дека во теорија е можно да се создаде неандерталски „клон“ со помош на исклучително „храбра“ жена-сурогат, ако нивниот геном се пресече на илјадници делови и повторно се состави во човечки матични клетки. Денес, компанијата што тој ја кооснова, Colossal Biosciences, работи на враќање на изумрени или древни животински линии преку комбинација на клонирање и уредување гени – од проект за волкот дир до планови за враќање на додо и дури мамут налик на влакнест мамут. Ова го држи жив митот дека враќање на неандерталец е прашање на технологија и време, а не на принцип.

Но кога разговараш со биолози, антрополози и експерти за биоетика, сликата станува многу потемна и многу покомплицирана. Прво, чисто технички, не е доволно да се каже „ќе ја вметнеме неандерталската ДНК во човечко јајце“. Стручњаците предупредуваат дека такво „едноставно вметнување“ во реалност не функционира. Дури и таму каде што некогаш постоело природно вкрстување меѓу неандерталци и раните модерни луѓе, денес останале само делови од тој генетски микс. Некои гени со неандерталско потекло веројатно биле отфрлени од човечкиот геном низ генерациите затоа што не биле корисни или биле штетни, особено во делови поврзани со имунолошкиот систем и развојот на машките фетуси. Постојат истражувања кои сугерираат дека човечките мајки и машките неандерталски фетуси имале имунолошка некомпатибилност што можела да води до спонтани абортуси, што значи дека дури и биолошката бременост на „неандерталско бебе“ денес не е банална работа, туку можеби структурно невозможна.

Другата теоретска рута е клонирање. Проблемот е очигледен: за клонирање треба жива клетка, а неандерталците изумреле пред повеќе од 30 илјади години. Наместо тоа, денешната генетика најдалеку стигнува до уредување гени – технологии како CRISPR и поновите техники за т.н. базно едитирање, кои овозможуваат менување „букви“ во ДНК со сè поголема прецизност. Денес можеш да промениш неколку десетици гени во човечка клетка, со што теоретски би можел да доближиш човечка клетка до неандерталски профил. Утре, велат некои експерти, можеби ќе можеш да промениш илјадници. Професорот Хенк Грили од Станфорд проценува дека ако некој навистина инсистира, за приближно дваесет години би било технички возможно да се роди бебе со целосно неандерталски геном кое би преживеало породување. Но веднаш додава: тоа не значи дека треба да се направи, па дури ни дека е законски или етички дозволено.

Тука доаѓаме до најтешкиот дел: моралот. Биоетичари и антрополози го нарекуваат враќањето на неандерталец „морално одвратно“ и „етички неподносливо“. Главниот аргумент е дека би создале нов човеков тип без негова согласност, со ризично, недоволно докажано уредување на ембрион, и потоа би го фрлиле во свет кој не е негов. Ниеден неандерталец денес нема култура, семејство, заедница, јазик, свои врсници. Тоа дете би било единственото суштество од својот вид на планетата, бираснато меѓу луѓе кои би го гледале или како научен експеримент, или како атракција. Експертите отворено предупредуваат на најцрното сценарио: дека неандерталецот би завршил третиран како егзотично животно, буквално изложен и набљудуван, наместо признаен како личност со достоинство. Историјата на човештвото со „другиот“ не буди голема доверба дека би се однесувале хумано.

Дури и ако претпоставиме најдобар можен контекст – loving семејство, пристап до здравство, психолошка поддршка, правна заштита – останува фактот дека тој или таа не би живееле во својот свет. Не би постоела заедница на неандерталци од која би можеле да научат како навистина живееле неандерталците. Научничката Ребека Врaг Сајкс предупредува дека и од научна гледна точка враќањето на „еден“ неандерталец нема да ни каже тоа што навистина не засега за нивниот јазик, култура, ловечки навики, облека или технологија. Тоа би било исто како да земеш еден случаен човек денес, да му дадеш учебник по математика и потоа да изведеш заклучоци за целото човештво од неговите резултати по алгебра. Со други зборови, би ризикувале да создадеме личност што ќе страда само за да добиеме научно знаење кое ионака ќе биде ограничено и искривено.

Правната рамка е уште понезгодна. Во Соединетите Американски Држави и Европската Унија е забрането уредување човечки ембриони за вакви цели, и клонирање човек или „човеков предок“ е надвор од етичките и правните стандарди. Но ниту една глобална конвенција не кажува експлицитно „не смееш да создадеш неандерталец“, а тоа отвора врата за сценарија каде некој доволно богат би поставил приватна лабораторија во држава со слаба регулатива и би се обидел да го направи тоа далеку од очите на западните регулатори. Токму ова го загрижува биоетичарите: можноста неандерталец, ако некогаш се појави, да не биде проект на универзитет со етички одбор и јавен надзор, туку на приватна фирма која одговара само на сопствениците и инвеститорите.

Во оваа точка не станува збор само за биологија, туку и за политика и злоупотреба. Замислете суштество кое е анатомски човечко, но со древен генетски потпис. Кој му гарантира права? Кој му гарантира државјанство? Дали тоа суштество има право да одбие медицински тестови? Да бара приватност? Да бара плата и сопствен имот? Дали може да биде држано, практично, во притвор „за наука“? Овие прашања не се фантазија. Тие веќе се отвораат во академските кругови, токму затоа што некои научници велат дека „технички би можело“ за дваесетина години. Еден од аргументите на биоетичарите е дека мора сега, додека ова е уште теорија, да се запише јасна црвена линија: дека создавање „неандерталец по мерка“ не смее да биде препуштено на приватни компании и поединци кои би гледале на тоа како бренд или патент.

Парадоксално, најетичниот и најнаучно вредниот пат кон подобро разбирање на неандерталците можеби не е враќање жив неандерталец, туку пронаоѓање мртoв неандерталец во неверојатно добра состојба. Спектакуларни случаи како „Ледениот човек“ Отци од Алпите, стар околу 5.300 години, и „Човекот од Толунд“, зачуван во мочуриште во Данска, покажаа колку ненормално многу можеш да научиш кога времето и природата го сочувале телото: што јаделе, каква облека носеле, од што боледувале, дури и какви тетоважи имале. Ако некогаш се најде неандерталец замрзнат во пермафрост или сочуван во мочуриште, тоа би ни дало директен прозорец во нивниот вистински животен свет – култура, исхрана, технологија – без да создадеме живо суштество кое потоа ќе мора да живее во наше општество без сопствено племе.

Значи, можеме ли да ги вратиме неандерталците. На хартија, некои научници велат дека за една или две децении би можело да се создаде бебе со целосно неандерталски геном. Практично, сепак, имаме огромни биолошки бариери, огромни правни и морални ризици и неизмерно тешко прашање: дали смееме да создадеме интелигентно, чувствително човечко суштество кое ќе влезе во светот само за да задоволи наша љубопитност. Можеби најстрашниот дел од приказната е што најголемата пречка не е дали е можно, туку дали некој ќе реши да го стори тоа без да праша никого.