Skip to content
Во македонскиот православен календар, ретко кој датум носи толку силна емоција и домашна симболика како 19 декември – денот на Свети Никола. За едни тој е голем чудотворец и заштитник на морињата, патниците и децата. За други, тоа е денот кога куќата се полни со гости, со мирис на риба и посна сарма, ден кога „не се прашува кој од каде доаѓа“ и кога славската трпеза е поважна од сè друго.
Според житијата, Свети Никола бил роден во Патара, во римската провинција Ликија во Мала Азија, во третиот век. Рано останал без родители и наследеното богатство го поделил на сиромашните, а остатокот од животот го поминал како архиепископ на Мир во Ликија, познат по својата милост, храброст и по тоа што им помагал на обесправените и на прогонетите христијани. Традицијата го памети како светител кој спасувал бродови од невреме, ослободувал неправедно осудени затвореници и тајно им помагал на сиромашни девојки да добијат мираз и да се спасат од ропство или проституција. Заради тие дела, православните цркви го слават како заштитник на морепловците, трговците, децата, сиромашните и патниците.
Православната црква го празнува Свети Никола на 6 декември според стариот, Јулијански календар, односно на 19 декември според новиот, Грегоријански календар. Тој ден спаѓа во Божикниот пост, па празникот е строго посен: не се јаде месо, млеко, сирење, туку преовладува риба, грав, посна сарма, разни салати и постени јадења. Во иконографијата, Свети Никола се претставува во архијерејска одежда, со евангелие и со благословена десница – слика што ја има на безброј домашни икони и црковни фрески.
Во Македонија, Свети Никола важи за „најголемата слава“ – црковно-семеен празник кој се наследува по машка линија и останува ист од татко на син. Се проценува дека речиси секое второ православно семејство во земјава го празнува токму овој светец како домашен заштитник. Во многу градови 19 декември е и неформален градски празник, ден кога дел од фирмите не работат, а училиштата и институциите често организираат пригодни манифестации и бого-служби.
Славата на Свети Никола во македонската традиција почнува рано наутро, со палење свеќа пред иконата во домот и со одење во црква. Домаќините носат варено жито, колач и вино да ги освети свештеникот. Потоа, според обичајот на кумството, свештеникот или кумот дома го прекршува славскиот леб, се вртат крстовидно со колачот и виното и се изговара молитва за здравје и напредок на семејството. Тој ритуал е срцето на славата и симболично потсетување дека Свети Никола не е само повод за гозба, туку и за благодарност и заедништво.
Посебноста на овој празник е и во отвореноста на домот. За Свети Никола не се праќаат покани – обичај е вратата да е отворена за сите роднини, соседи, пријатели и колеги кои ќе се појават. Гостите се редат цел ден, некои само за да честитаат и да се прекрстат пред иконата, други остануваат подолго на трпезата. Се смета дека оној што ќе влезе на слава „донесува бериќет“, па домаќинот нема право да го врати.
Трпезата е стриктно посна, и токму тоа е препознатлив печат на Светиниколската слава. На масата најчесто има риба – пржена, печена или во тава – посно тавче гравче, сарма со ориз и зачини, туршија, печени пиперки, ајвар, пинџур, разни салати и посни десерти. Во некои краеви се подготвува и посна пита или погача со паричка, како симбол на среќа за оној што ќе ја добие. Виното и ракијата се присутни, ама традиционално се нагласува дека без оглед на веселбата, празникот мора да биде достоинствен и без претерување.
Народните верувања околу Свети Никола носат и неколку строги забрани. Се смета дека на овој ден не треба да се шие, пере, мие голема алишта, да се чисти „со трескање“ или да се започнува тежок, нов домашен труд. Не е препорачливо да се работи на вода – големи перења во река, копање или чистење канали – бидејќи светецот е заштитник на морињата и водите. Исто така, во многу семејства важи непишано правило на 19 декември да не се потсетуваат луѓето на долгови и да не се притиска должникот, со верување дека во спротивно ќе се пресече бериќетот и среќата во куќата.
Во некои македонски градови, Свети Никола е и градска слава. Прилеп, на пример, со години организира голема, бесплатна посна трпеза на плоштадот, каде се готват тони сарма, грав и риба за граѓаните и гостите. Во црквите посветени на Свети Никола – а такви има во многу населени места – празникот се одбележува со литургии, литија и делење нафора, а околу храмовите често има и вашарска атмосфера, со продавачи на икони, свеќи и мали подароци за децата.
Свети Никола во македонскиот контекст не е само датум во календарот, туку дел од семејната и колективната меморија. Тој е истовремено домашен заштитник, патрон на морепловците и патниците, но и повод за најголемата посна гозба во годината. Во време на иселувања и растурени семејства, многу Македонци токму за 19 декември се враќаат дома – не само заради традицијата, туку и за да го почувствуваат оној реток момент кога трпезата, иконата и семејниот разговор повторно стануваат центар на светот, барем за еден ден.