Колку години имаат вашите бели дробови? Прашањето звучи апстрактно сѐ додека не се сетиме дека секој здив носи прашина, микроби и честички што полека ја менуваат еластичноста на белодробното ткиво. Во првите децении од животот белодробната функција расте, го достигнува врвот во раните до средни дваесетти – кај жените нешто порано – и потоа природно опаѓа. Колку е повисок тој врв, толку повеќе „резерва“ носиме против хронични респираторни болести во зрелите години. Ова биолошко стареење се забрзува кога на него ќе се насоберат пушење, загаден воздух или невралгии на астма; но исто така белите дробови не стареат сами – нивната состојба се рефлектира врз имунитетот, срцето, метаболизмот и дури когнитивните функции.

Белите дробови се јазол во нашата одбрана: милиони имуноќелии постојано расчистуваат честички, се борат со инфекции и „поправаат“ микрооштетувања од секое вдишување и издишување. Кога товарот е поголем од капацитетот за расчистување, воспалението се претвора во лузнообразување и ткивото станува постегнато. Тогаш краткиот здив не е само непријатност, туку симптом на процес што со време се самозасилува. Во таа смисла, белите дробови се и прозорец во она што следува: намалена белодробна функција често ѝ претходи на пораст на крвниот притисок, дијабетес тип 2, кршливост во староста, па и пад на меморијата – најверојатно преку патеки на системско воспаление.

Иако лабораториите ја мерат функцијата со прецизни апарати, постои едноставен, домашен експеримент што, ако се прави правилно, дава ориентациска слика за виталниот капацитет (FVC). Земете големо пластично шише и кофа со вода. Наполнете го шишето, претходно обележувајќи линии на секои 200 милилитри, превртете го наопаку потопено во кофата и вметнете гумена цевка во грлото. Земете длабок здив и издишете преку цевката додека гледате колку „линији“ воздух ќе истиснат вода од шишето; бројот на линии помножете го со 200 ml за да добиете приближна вредност на FVC.

Нормалниот опсег кај здрави возрасни се движи околу три до пет литри, а со стареењето FVC вообичаено опаѓа за околу 0,2 литри по деценија дури и кај непушачи. Ова не е дијагностички тест – многумина тешко целосно ги празнат белите дробови и резултатот може да биде понизок од реалниот – но е добар образовен момент за тоа како изгледа „волуменот“ на здивот.

Покрај волуменот, релевантен е и ритамот. Земете полн здив, па издишувајте смирено и избројте колку секунди трае издишувањето пред да посакате да вдишете повторно. Ако под нормални околности едвај стигнувате до десетина секунди, тоа не мора да значи болест, но е сигнал да обрнете внимание на кондицијата или на квалитетот на воздухот дома и на работа. Доколку имате необјаснива отежната дыха, свирежи, кашлица што трае или болка во градите, прескокнете домашни експерименти и побарајте клиничка проценка.

Во клиника, спирометријата ја дава медицинската слика: апаратот прецизно ги мери FVC и FEV1 – количината воздух што ја издишувате во првата секунда – и нивниот однос. Овие показатели кажуваат дали имате опструкција на протокот на воздух и како старее вашето белодробно дрво во споредба со нормите за возраст, пол и висина. Идеално е секој без симптоми да направи базична спирометрија на секои десет години, а веднаш ако се појават нови или необични симптоми.

Добрата вест е дека белодробната функција не е статична судбина. Редовната физичка активност, особено кардиовежби со постепено зголемување на интензитетот, ја намалува воспалителноста на дишните патишта, го зајакнува дијафрагмалниот „мотор“ и ја продлабочува издишната резерва. Исхрана што не претерува со сол и е побогата со омега-3, антиоксиданси и витамини Ц и Е може да ја намали воспалителната позадина што ги „троши“ белите дробови. Прекин на пушење и вапинг е очигледниот чекор – не постои „безопасна“ количина на дим за ткиво што старее. Одржувањето здрава телесна тежина, особено намалување на абдоминалните масти, ја олеснува механиката на дишење: стомачниот притисок директно ја ограничува екскурзијата на дијафрагмата.

Постои и специфичен „тренинг со отпор“ за здивот: инспираторен мускулен тренинг (IMT). Со уред што создава отпор при вдишување, практикуван по две серии од по триесет вдишувања дневно, се зголемува силата и издржливоста на дијафрагмата и меѓуребрените мускули, се подобрува толеранцијата на напор, а често се снижува и крвниот притисок. Медицинските верзии на овие уреди се користат за рехабилитација по инфекции и операции, кај хронични белодробни заболувања и дури во подготовки пред хируршки зафати. За оние што сакаат „помалку апарати, повеќе музика“, пеењето и дувачките инструменти се природен, дисциплиниран тренинг на здивот: го издолжуваат издишувањето, ја координираат мускулатурата и создаваат навика на подлабоко, поекономично дишење.

Сите овие рутини имаат смисла само ако се вгнездени во секојдневието. Проветрувајте и прочистувајте го воздухот дома, сведете ја прашината и мувлата, маскирајте се на места со висок смог, избирајте рути со помал сообраќаен товар кога трчате или возите велосипед. Малите добивки се собираат во голем ефект, а белите дробови тоа го забележуваат први.

На крајот, стареењето на белите дробови е дел од биологијата – но темпото е дел од изборот. Колку повеќе инвестираме во „врвот“ во дваесеттите и колку порано почнеме да го забавуваме падот со движење, исхрана, откажување од дим и паметен тренинг на дишењето, толку подолго телото ќе има простор да се брани од воспаление и замор. А здравите бели дробови ретко се само здив без мака; тие се долгорочно вложување во мозокот, срцето и севкупната издржливост на организмот.