Македонија се дави во отпадни води

Ако ја отворите картата на реките по должината на Вардар, Црна и Брегалница, ќе добиете истата приказна на секои неколку километри: колектори што завршуваат во реката, градови со недовршени или потфункционални станици и комунални претпријатија што едвај го затвораат месецот.

Државниот завод за статистика за 2024 бележи дека само 22 проценти од вкупно испуштените отпадни води биле прочистени пред да завршат во природата – бројка која, дури и кога великодушно ќе ја заокружите, не стигнува ни до „четвртина“. Разликата меѓу официјалните термини дополнително ја заматува водата: една е статистиката за „пречистени испусти“, сосема друга за „безбедно третирани домашни отпадни води“ според ОН, што кај нас е драматично пониска. Но за граѓаните разликата е академска; миризбата и болниот екосистем се реални.

Европските институции со години предупредуваат дека Македонија заостанува зад обврските според Директивата за урбани отпадни води: многу агломерации над праговите за приклученост и третман немаат функционален систем од колектори, пречистителна станица и контролирано управување со тињата.

Вистината е непријатна и трезвена: во изминатава деценија се изградија неколку клучни станици – Струмица, Прилеп, Кичево, Кочани, Гевгелија – но дел од нив работат под капацитет поради скапо одржување, недоволно обучени екипи, нерегулиран индустриски доток и тарифни модели што политички се избегнуваат.

Најголемиот лакмус е Скопје: главниот град сè уште нема централна пречистителна станица за над половина милион жители, иако проектот со европско и финансиско партнерство се движи низ административни чекори и подготовка – секое ново одложување ја зголемува цената, а реката ја плаќа каматата.

Проблемот не е само во бетон и цевки; тој е системски. Комуналните претпријатија се поставени да ја носат најтешката оператива со најтенка финансиска перница. Регулаторните рамки за утврдување на тарифи ретко дозволуваат реална цена што ги покрива трошоците за енергија, реагенси и сервисирање на опремата. Индустрискиот преттретман е исклучок, не правило; тешки метали и органски товар често стигнуваат директно во градските системи и ги „убиваат“ биолошките процеси. Тињата – нуспроизводот на секоја станица – во најдобар случај завршува на депонија, во најлош, на отворено. Во ваква матрица, нова станица без обезбедено одржливо финансирање и оператива е само скапа фасада.

Европските и меѓународните банки во новиот финансиски циклус отвораат простор за проекти во води: централната пречистителна за Скопје е меѓу приоритетите во рамките на WBIF, ЕБОР и ЕИБ редовно ги набројуваат водните инвестиции како мотор за усогласување со ЕУ-стандартите, а државата во сопствените извештаи гордо потсетува на проектни линии што „се во имплементација“.

Но од оваа долга листа импресии граѓаните ја мерат само една метрика: кога ќе престанеме да ја користиме реката како канализација. За тоа ќе треба да се излезе од кругот на „објекти без услуги“ и да се влезе во ера на управување: прецизна карта на агломерации и приоритети, затворено финансирање за експлоатација и одржување, обврзувачки индустриски преттретман, дигитален надзор на испустите и јавна објава на параметрите во реално време.

Политичките ветувања дека „овојпат ќе биде поинаку“ звучат празно без три јасни потези. Прво, да се деполитизира тарифирањето: ако не ја плаќаме реалната цена за чиста вода пред испуст, ќе ја платиме како здравствен и еколошки долг. Второ, да се професионализира операторскиот слој: инженерски стандарди, сертификација, одржување планирано по ризик, договори со KPI што носат и бонуси и пенали. Трето, да се дисциплинира индустрискиот сектор: кој загадува, плаќа – и инвестира во преттретман под контрола, или останува без дозволи. Дури тогаш новите станици ќе значат чиста река, а не уште една лента на прес.

Македонија нема луксуз да ја чека следната генерација за да ја види водата чиста. „Четвртината“ пречистени води во 2024 не е статистика за соопштение, туку дијагноза за итен оперативен зафат. И да, европските фондови се тука – но без домашна волја за вистинско управување, и најдобрите пумпи ќе вртат во празно.