Митовите за паднатата инфлација, на хартија имаш ама немаш

Последните денови политичарите од владеачката гарнитура силно „згнати“ во предизборие се повикуваат на „раст на реалната плата“ како доказ дека инфлацијата е под контрола и дека економијата „оди напред“.

Но реалноста на граѓаните не се мери само со една бројка. Реалната плата е разлика меѓу растот на номиналната плата и инфлацијата, но тоа не значи автоматски дека куповната моќ се вратила на нивото пред ценовниот шок, ниту дека секое домаќинство го чувствува истото подобрување.

Во статистиката, инфлацијата најчесто се мери преку Индекс на потрошувачки цени (ИПЦ/CPI) – „кошничка“ од стоки и услуги со утврдени тежини. Овој индекс покажува годишна стапка (year-on-year) и меѓумесечни промени, а се користат и дополнителни мерки: основна (core) инфлација без храна и енергија, тримиран просек и медијална инфлација за да се исчистат екстремните скокови.

Дури и кога годишната инфлација се „спушта“ (дезинфлација), ценовното ниво останува високо – не се враќа на старото. Затоа, година со 3–4% по пад од двоцифрени години и натаму значи дека накупно плаќаме многу повеќе од пред двегодишниот ценовен бран.

Реалната плата има уште неколку „скриени“ слоеви. Прво, просекот може да ја прикрие состојбата на средината: медијалната плата често расте побавно од просечната, особено ако мал број високи плати се искачат нагоре.

Второ, секторските разлики се големи: ИТ, финансии или јавна администрација може да имаат солиден пораст, додека трговија, угостителство или текстил заостануваат. Трето, важно е расположливиот доход по оданочување и придонеси: раст на бруто плата не е исто што и раст на нето, особено ако се менуваат даночните правила или давачките.

Тука влегува реалната куповна моќ – она што навистина можеме да го купиме. ИПЦ ја мери целата кошничка, но домаќинствата со пониски приходи трошат поголем удел на храна, струја и парно, па ценовниот удар за нив е поголем од просекот.

Дополнително, кирија и камати (за кредитите со променлива каматна стапка) ја јадат платата, а класичниот ИПЦ често ги мери трошоците за домување преку импутирана кирија, која не секогаш го фаќа реалниот шок кај кредитите. На ова додадете „шринкфлација“ (помала грамаж, иста цена) и „скимпфлација“ (полоша услуга за исто пари) – феномени што статистиката ги бележи тешко, а граѓанинот ги чувствува веднаш.

И кога бројките велат „реалната плата расте“, треба да се одговори на три практични прашања:

1. Кумулација: колку изнесува вкупната инфлација во последниве две-три години и колку вкупно пораснаа платите во истиот период? Ако цените кумулативно се +25%, а платите +20%, реалната куповна моќ сè уште е пониска.
2. Структура: дали растот на плати е широк или е концентриран во мал број дефицитарни професии и јавни институции?
3. Расположлив доход: што останува по кирија/кредит, сметки и храна? Токму ова го чувствува семејниот буџет.

Аргументот „инфлацијата е намалена, значи економијата е забрзана“ е логички недоволен. Дезинфлацијата може да дојде и во услови на стагнирачка побарувачка и повисоки каматни стапки што ја ладат економијата.

Зголемената потрошувачка не мора да значи поголема благосостојба ако е финансирана со штедење или со задолжување, а растот на производството може да е циклусен или увозно зависен. И обратно: умерена инфлација со реални добивки во плати, продуктивност и извоз може да значи посилна економија.