Моќ(ник) на типографијата: Михајло Арсовски, една од најважните фигури во хрватскиот графички дизајн воопшто

Михајло Арсовски воведува свест за конвенционалната природа на јазикот и комуникацијата, а со деконструкција на конвенциите на пишувањето и читањето ја нагласува двосмисленоста, отвореноста кон различните читања, со што укажува на прикриени манипулации во јазичните механизми.

Рацин.мк го пренесува текстот на Среќко Пулиг, објавен на порталот „Новости“, во кој авторот се осврнува на творештвото на култниот графички дизајнер Михајло Арсовски (Скопје, 1937 – Загреб, 2020). Арсовски важи за пионер на модерниот графички дизајн и поп-културата во Хрватска и екс-Југославија.

Марко Голуб, агилниот раководител на галеријата на Хрватското друштво на дизајнери (ХДД), ја уреди и втората книга од серијата „Фрагменти од историјата на дизајнерот“, која, како и првиот том, се состои од документи и придружни текстови покрај одржаните изложби во Галеријата на ХДД. Текстовите се со различни должини и амбиции, а ги потпишуваат наши истакнати теоретичари и практичари на дизајнот, чие набројување би заземало премногу простор.

Наместо тоа, се фокусиравме на еден есеј, оној за изложбата на Михајло Арсовски, која се одржа во март 2019 година, кога уметникот сè уште беше жив. Текстот го потпишуваат Марко Голуб и Дејан Кршиќ, а опфаќа триесетина страници детално за творештвото на овој уметник.

Дури и оние кои не следат што се случува на дизајнерската сцена, го знаат визуелниот идентитет на театарот &TD (така напишано благодарение на интервенцијата на дизајнерот), со маж со полуцилиндер шапка на главата и рацете што покажуваат во различни насоки. Но, Арсовски е една од најважните фигури во хрватскиот графички дизајн воопшто. Придружниот текст на изложбата во книгата е насловен „Опремил: Михајло Арсовски – Дизајнирање книги и периодични списанија од 60-тите до денес“. Затоа што Арсовски е најпознат по своите плакати, корици на книги и списанија. Како што пишуваат Голуб и Кршиќ, тој не потекнува од светот на сликарството, илустрацијата или архитектурата. Неговиот дизајнерски пристап во суштина е втемелен на типографијата.

Буквата кај Арсовски писмото не е сфатена како подрачје на литературното, книжевното и поетското, туку токму визуелното. Сите дизајнери користат типографија, но никој како него не ги користел нејзините изразни можности. Затоа тој влезе во историјата на дизајнот во Хрватска како посебен феномен, кој во голема мера нема наследници, бидејќи секоја имитација би спаднала на маниризам. Сепак, на памет ми доаѓа еден автор, токму коавторот на текстот, Дејан Кршиќ, чиј дизајн на корицата на „Фрагменти од историјата на дизајнот“ е, всушност, омаж на Арсовски.

Арсовски до денес не е канонизиран како автор, како неговите колеги Пицељ и Буќан, или Вулпе и Срнец, нема големи монографии или изложби кои го покриваат неговиот опус. Уште додека работеше, од средината на шеесеттите до средината на деведесеттите, многу малку се пишуваше за него. Има само еден краток телевизиски документарец на Радован Иванчевиќ од 1972 година – „Буква и збор“ (“Slovo i riječ”).

Изложбата во ХДД беше фокусирана само на еден сегмент: дизајнот на книги и периодични списанија. Така, авторите намерно се оградија од најпознатиот дел од авторскиот опус поврзан со плакатите во Студентски центар (една претходна изложба беше посветена на ова). Иако со години градеше мит за себе како бавен и донекаде мрзлив дизајнер, творештвото што го гледаме денес, со неговиот квалитет и квантитет, кажува поинаку. Попрво би можеле да кажеме дека беше многу вреден. Тоа може да се види по бројот на книгите и списанијата што ги дизајнирал. За разлика од повеќето автори кои се концентрираа на дизајнот на кориците и обвивките на книгите, Арсовски посветуваше исто, ако не и поголемо, внимание на дизајнот на текстот, на книжниот блок, отколку на самите корици. Неговиот изразен јазик не е еднозначен, бидејќи во еден момент тој беше модернистички префинет, додека во друг е густ и заситен, раскошен. Неговите дела имаат музичка динамика. Таму зборот е присутен како слика, сликата како реченица, буквата како знак и како звук.

Арсовски се формира во периодот на кулминација на модернизмот, па во неговото творештво има колажирање, но и преплет на елементи на популарната и високата култура, и еклектична и радикално неконвенционална употреба на типографијата. Како своевиден предвесник на постмодернизмот кај нас, тој е повеќе од антиципатор на трендовите, автор кој го следи својот пат и живее во свој свет.

Припадник на генерацијата која беше зафатена од поп-артот и психоделијата во средината на шеесеттите, Арсовски и од таа страна ја нарушува „чистотата“ на доцниот модернизам. Авторите на текстот велат дека Арсовски „веќе пред 1966 година се занимавал со предпостмодернистичкото преиспитување на модернизмот на сличен начин како оној што ни е познат од студиото Push Pin на Милтон Глејзер и Сејмур Чваст, или поп-графиките на сцената ‘Carnaby Street’, ‘swinging Лондон’ од шеесеттите години“.

Првиот период од активноста на Михајл Арсовски, од плакатите за Меѓународниот фестивал на студентски театри во средината на седумдесеттите и крајот на ангажманот за Театарот &TD, кореспондира со описот на силната поврзаност со прогресивните настани во театарот (SEK, Ifsk, Камерна сцена и &ТД) и пошироката сцена на изведувачките уметности (Касп, Музички салон), радикални тенденции во филмот, преку студентскиот и младинскиот печат (Студентски лист, Полет, Поп експрес).

Арсовски во своето творештво ги спојува модернистичкиот молк и медиумскиот џагор, а со својата чудна комуникација укажува и на нејзините граници. Во типографскиот дизајн, значењето не се пренесува само со букви и зборови, туку се создава од сложените односи на низа графички елементи и структури. Азбуката, граматичките и синтаксичките правила на јазикот, интерпункцијата, графичкиот прелом и композицијата, сето тоа е во игра. Типографијата не е непристрасно, објективно, пасивно средство, транспарентен медиум за пренос на информации, туку комплексен систем на кодови, конвенции, клишеа, накратко, средства кои имаат свои правила. Структурата значително влијае на содржината.

Веќе кажавме дека Арсовски се занимава со дијалектиката на старото и модерното. Користејќи формални елементи на високомодернистички интернационален стил, тој внесува и елементи на „нечиста“ традиција, декоративност, сецесија и арт деко. За него во тој однос нема контрадикторност. Слободно си поигрува со старото и го реинтерпретира, бидејќи за него минатото не е скаменета традиција, туку извор и поттик за создавање на новото, современото.

Неговиот став е антиесенцијалистички и тоа во моментот кога се креираат идентитетски политики. Неоконзервативните движења наметнуваат есенцијалистички сфаќања за етничката припадност, нацијата, расата, родот и полот. Сето тоа му било туѓо на Арсовски, и од таа причина, и не само поради технолошките промени предизвикани од дигитализацијата, тешко се вклопуваше во доминантниот дух на деведесетите.

Колку и да е концентриран на визуелниот аспект на типографијата, односно буквите, Арсовски првенствено се занимава со проблемот на комуникацијата, испитувајќи ја улогата на буквите и зборовите, или проблемот на некомуникација, амбивалентност и недоразбирање. Си поигрува со значењата, текстот го третира како слика, а сликата како текст.

Арсовски воведува свест за конвенционалната природа на јазикот и комуникацијата. Тој ги разнишува нормите и конвенциите на јазикот со невообичаена поделба на зборовите, начините и насоката на читање, комбинации на писмата, преобликување на дијакритиката (надредените знаци), воведување на „официјално“ непостоечки знаци како што се &, што станува заштитен знак на неговиот дизајн. работа. Разбива реченици и зборови и ги поставува нивните делови во различни типови на букви, различни големини, просторни односи и насоки за читање. Деконструирајќи ги воспоставените форми, клишеа и конвенции на пишување и читање, тој ја нагласува двосмисленоста, отвореноста кон различните читања и со тоа укажува на прикриени манипулации во механизмите на јазикот.

Арсовски бара активен читател и ја промовира принципиелната еднаквост на различните можности за читање. Посебно внимание посветувал на формите и позициите на дијакритиката, кои често ги немало во буквите што ги користел. Претворајќи ги дијакритиките во тенки хоризонтални линии, тој навлегува до самата срж на конвенциите на стандардната форма на нашиот јазик.

Кој од постарите не се сеќава на списанијата како „Животот на уметноста“ и „Пролог“, како и библиотеката што ја започнало списанието. Списанието „Пролог“ и повеќето изданија на ЦеКаДе (CeKaDe, Centar kulturne djelatnosti) Арсовски ги реализира во печатницата „Зрински“ од Чаковец. Му се допаѓала атмосферата во окружувањето со работниците-селаните со кои работел таму. Помалку му се допаѓала атмосферата што кај нас се создаде во деведесетите. Промените во социјалниот, политичкиот и економскиот контекст силно влијаеја на културната сцена, а потоа и на дизајнерската сцена. Контрареволуцијата ги збриша раководните кадри и програмските политики, а сè беше придружено со колапс на голем број културни институции, кои беа нарачатели на дизајнерските решенија.

Целиот свет со кој беа поврзани постарите дизајнери наеднаш исчезна. За новата генерација дизајнери израснати на Photoshop и Illustrator, без вистинско познавање на типографијата, но и свесност и познавање на историјата на домашниот дизајн, авторскиот пристап на постарата генерација изгледаше безнадежно застарен. Во овие околности, Михајло Арсовски сè помалку се занимава со изработка на плакати и полека се повлекува од сцената, повремено правејќи книги и каталози.