Народните херои кои Македонија не смее да ги заборави

Во најтешките години од окупацијата (1941–1945), македонскиот отпор изнедри генерација борци кои – со оружје, со перо и со организација – го втемелија антифашистичкото наследство што ја обележа модерната македонска државност. Според официјалниот список, со Орден „Народен херој на Југославија“ се одликувани 66 личности родени на денешна територија на Република Македонија; 44 од нив загинале во војната. Последните живи народни херои од Македонија – Атанас Забазноски и Мара Нацева – починаа во 2013 година. Најмладиот одликуван е Фана Кочовска-Цветковиќ (родена 1927), што ја прави и симбол на младинската жртва во НОБ. Географски, најмногу херои доаѓаат од Прилеп и Прилепско (14), потоа Куманово и Кумановско (8), Битола и Битолско (7), Скопје (5) и други средини. Првите прогласувања беа во 1945 – Мирче Ацев, Стеван Наумов-Стив, Орце Николов, Страшо Пинџур, Христијан Тодоровски-Карпош и Кузман Јосифовски-Питу – а последните одликувања за македонски борци се доделени на 29 ноември 1953 година.

Оваа генерација е повеќе од листа имиња: тоа е мозаик од ученици и студенти, инжинери и занаетчии, команданти и курири, мажи и жени, Македонци и припадници на други народи што живееле овде – секој со своја траса во отпорот. Дел се прославија како организатори и команданти (Михајло Апостолски, Лазар Колишевски), други како симболи на градската конспирација (Орце Николов, Мирче Ацев, Кузман Јосифовски-Питу), трети како фронтовски легенди (Страшо Пинџур, Христијан Тодоровски-Карпош), а четврти – како сведоштво дека НОБ беше и женско, и младинско, и мултиетничко движење (Вера Ацева, Елпида Караманди, Вера Јоциќ, Фана Кочовска, Лиман Каба).

Шестмината „први“ – темели на сеќавањето

Во 1945 се појави првата македонска група народни херои: Мирче Ацев (1915–1943), Стеван Наумов-Стив, Орце Николов, Страшо Пинџур, Христијан Тодоровски-Карпош и Кузман Јосифовски-Питу. На оваа група се гледа како на темелниот слој на урбаниот отпор – луѓе кои ги водеа демонстрациите, штрајковите, нелегалните печатници и партизанските пунктови, најчесто ликвидирани во полициски акции или убиени на терен. Токму во нивната генерација, македонската НОБ доби препознатливи градски лица – со шифри, курирски мрежи и стотици активисти зад нив.

Жените херои – фронт што често се заборава

Историјата неретко ги турка жените на маргините, но македонската листа на народни херои сведочи спротивно. Вера Ацева (род. 1919), една од првите политички организаторки; Елпида Караманди (1920–1942), родена во Лерин (Егеј), убиена млада за време на окупацијата; Вера Јоциќ (1923–1944) – партизанка загината кај Саса; и Фана Кочовска-Цветковиќ (1927–2004), најмладиот херој – се дел од имињата кои ја потврдуваат масовната женска улога и во борбата и во организацијата. Нивните биографии стојат како коректив на заборавот: курири низ снежни превои, инструкторки по терен, агитаторки и санитарки што денес најчесто ги паметат само локалните спомени-соби и неколку училишни таблички.

Командантите и организаторите – од штаб до терен

Михајло Апостолски (1906–1987) – генерал и воен теоретичар, одликуван на 11 октомври 1953; Лазар Колишевски (1914–2000), прогласен во 1952; и Цветан Димов (1910–1942) – скопски организатор убиен во 1942 – се имиња што ја покажуваат вертикалата на отпорот: од политички и воени штабови до мрежата на месни комитети. На истата линија се и Кузман Јосифовски-Питу (1915–1944), чија урбана легенда и денес е еталон за организациска дисциплина и лична храброст.

Градови и села – географијата на херојството

Статистиката вели: Прилеп и Прилепско дале 14 народни херои; Куманово и Кумановско – 8; Битола и Битолско – 7; Скопје – 5. Тоа не е случајно. Прилепската мрежа беше предводена од луѓе како Мирче Ацев и Кузман Питу; Куманово имаше рана герила и силни илегални јадра; Битола и Леринскиот појас (Елпида Караманди) ја покажуваат димензијата на движењето по целата етничка/географска карта; Скопје – како административен центар – беше нервот на конспирацијата, но и терен со најголема полициска репресија.

Ова се хероите на Македонија:

• Михајло Апостолски (Ново Село, 1906 – Дојран, 1987), прогласен 11.10.1953 – генерал и интелектуалец од врвот на НОБ-структурите.
• Љупчо Арсов (Штип, 1910 – Скопје, 1986), 29.11.1953 – политички активист и организатор.
• Киро Атанасовски (Кавадарци, 1923 – загинат 7.4.1944), 20.12.1951 – млад борец од Тиквеш.
• Мирче Ацев (Ореовец, Прилепско, 1915 – убиен во Скопје, 4.1.1943), 29.7.1945 – симбол на прилепската урбана конспирација.
• Вера Ацева (Ореовец, 1919 – Скопје, 2006), 29.11.1953 – лидерка и идеолог во движењето.
• Злате Билјановски (Пуста Река, Крушевско, 1920 – Скопје, 2009), 29.11.1953 – активист, публицист и сведок на генерацијата.
• Мите Богоевски (Болно, Ресенско, 1918 – загинат 12.9.1942), 2.8.1949 – рана жртва на ресенскиот крај.
• Петар Божиновски (Битола, 1920 – Скопје, 1970), 2.8.1952 – битолска фигура на организацијата.
• Борка Велески (Прилеп, 1912 – загинат 14.9.1942), 20.12.1951 – партизан од првата генерација.
• Круме Волнароски (Прилеп, 1909 – загинат 9.5.1944), 11.10.1953 – фронтовски командир од Прилепско.
• Кире Гаврилоски (Прилеп, 1918 – загинат 9.5.1944), 11.10.1953 – припадник на истата генерација.
• Перо Георгиевски (Куманово, 1918 – Белановце, 14.10.1941), 11.10.1951 – меѓу најраните жртви на Кумановско.
• Страхил Гигов (Велес, 1909 – Скопје, 1999), 29.11.1953 – учесник и хроничар на движењето.
• Ѓоре Дамески (Прилеп, 1922 – поч. 1995), 29.11.1953 – припадник на урбаниот отпор.
• Цветан Димов (Скопје, 1910 – убиен 9.7.1942), 11.10.1953 – скопски организатор, денес со школо и улица на негово име.
• Атанас Забазноски (Прилеп, 1926 – Скопје, 2013), 20.12.1951 – еден од последните живи херои до 2013.
• Благој Јанков-Мучето (Струмица, 1911 – убиен 4.7.1944), 11.10.1951 – струмички симбол на отпорот.
• Илија Јовановски (Топлица, 1921 – загинат 28.8.1944), 2.8.1952 – борец од поширокиот прилепски крај.
• Раде Јовчевски (Скопје, 1919 – убиен 20.2.1943), 8.10.1953 – скопски активист.
• Јосиф Јосифовски (Гевгелија, 1915 – загинат 6.10.1943), 11.10.1951 – југоисточниот појас на отпорот.
• Кузман Јосифовски-Питу (Прилеп, 1915 – убиен 25.2.1944), 2.8.1945 – легенда на урбаниот отпор.
• Вера Јоциќ (Сингелиќ, 1923 – загинала 22.5.1944 кај Саса), 20.12.1951 – партизанка-симбол.
• Елпида Караманди (Лерин, 1920 – убиена 3.5.1942), 11.10.1951 – мост меѓу егејскиот и битолскиот крај.
• Васко Карангелевски (Брусник, 1921 – Македонски Брод, 1977), 29.11.1953 – борец и долгогодишен сведок на генерацијата.
• Лазо Колевски (Мрзен Ораовец – Плетвар, убиен 2.3.1942), 11.10.1953 – паднат на Плетвар.
• Лазар Колишевски (Св. Николе, 1914 – Скопје, 2000), 2.8.1952 – меѓу најекспонираните политички фигури на НОБ.
• Фана Кочовска-Цветковиќ (Лавци, 1927 – Скопје, 2004), 29.11.1953 – најмлад херој на Југославија.
• Рампо Левков (Прилеп, 1909 – загинат 19.9.1942 во Дабница), 11.10.1951 – прилепска герила.
• Лиман Каба (Дебар, 1924 – загинат 17.4.1945 во Хрватска) – албански борец од Дебар, одликуван на 8.10.1953.

Овие имиња не се само во училишните читанки и на улиците; тие се дел од граѓанскиот договор со минатото. Поколенијата што доаѓаат имаат право на сложена, но правична слика: дека НОБ не беше монолит, дека имаше идеолошки и тактички несогласувања – но дека во нејзиното јадро стоеја луѓе што ризикуваа сè за слобода. Контекстот се менува, дебатите се обновуваат, но фактите остануваат: 66 херои од Македонија се официјално одликувани, најголем дел загинаа млади, а првите прогласувања од 1945 и последните од 1953 ја рамкираат официјалната меморијална политика на една епоха. Тоа е минимумот што земјава не смее да го заборави.